Нивото на Јадранот рапидно се зголемува. Колку и што значи тоа?
18 ноември 2021
Индекс.ХР
Нивото на океаните и морињата рапидно се зголемува во последните сто години, што е една од повидливите последици од климатските промени.
Некои островски земји, како Малдивите, чија просечна надморска височина е 1,5 метри, а највисокиот врв е само 5,1 метар, со децении ги чувствуваат сериозните последици од покачувањето на нивото на морето. Многу од 1.200 острови во таа земја би можеле да завршат под морето до крајот на векот, а површината на другите би можела драстично да се намали. Земји како Малдиви се сериозно загрозени од емиграција во иднина. Од некои земји, како Бангладеш, емиграцијата поради покачувањето на нивото на морето веќе е во тек.
Но, зголемувањето на нивото на морето не им се заканува само на островските земји и оние со мала надморска височина и ниско крајбрежје, туку и на повеќето други кои имаат море. Меѓу нив е дури и Хрватска, иако има релативно стрмни брегови.
Главната причина за порастот на нивото е термичкото ширење на морето
За да можеме да направиме проценки за тоа што не чека во иднина во однос на нивото на морето во Јадранот, потребно е да се процени до кој степен во иднина ќе се променат одредени фактори кои влијаат на локалното ниво на морето.
Кога станува збор за нивото на морето, важно е да се направи разлика помеѓу средното ниво на морето, односно просечната висина на сите мориња и океани во глобална смисла, и нивото на морето кое зависи од локалните услови и појави.
Др. Наталија Дуниќ од Институтот за океанографија и рибарство во Сплит вели дека, покрај гравитацијата, на надморската височина на средното ниво на морето најмногу влијаат два фактора, а тоа се термичката експанзија на морето поради порастот на температурите (т.н. стерична експанзија) и додавање нови водни маси, на пример со топење на глечерите. Имено, волуменот на водата, како и повеќето други супстанции, се зголемува со зголемување на температурата.
„Гравитациското влијание на Земјата не е значително променето повеќе од неколку стотици години. Но, за жал, просечната температура на површината на глобалните океани се зголеми за повеќе од 1 степен Целзиусов во последните 100 години“, рече Дуниќ.
„Причината за ова е влијанието на глобалното затоплување, односно акумулацијата на енергија во атмосферата поради зголемениот број молекули на стакленички гасови, особено јаглерод диоксид, кои ја задржуваат топлината во атмосферата како оранжериите. За да бидат работите уште полоши, оваа дополнителна енергија се шири во подлабоките слоеви на морето во последните неколку децении, затоплувајќи ги глобалните мориња дури и на длабочини поголеми од 700 метри“, објаснува научникот.
Друга причина за порастот е топењето на копнените глечери
Истата акумулација на енергија во атмосферата влијае на забрзаното топење на копнените глечери така што нивната вода се акумулира во морињата.
„Најновите истражувања проценуваат дека загубите на ледените плочи се зголемени за повеќе од 60 отсто во последните десет години. Севкупно, од 1994 до 2017 година, вкупно 28 Tt (тера тони, или 100.000.000.000 тони) мраз се стопиле од Земјата, од кои поголеми загуби се забележани на северната хемисфера“, додава Дуниќ.
Колку се зголемува нивото на морето?
Заедно, овие два феномена предизвикаа глобален пораст на средното морско ниво од 21-24 сантиметри во споредба со 1880 година и околу 10 сантиметри во споредба со 1993 година. За Јадранското Море, проценките се многу слични со оние на глобално ниво. Тековниот тренд на раст на средното ниво на морето во Јадранот е 3-4 милиметри. Интересно е што негативни трендови се забележуваат на бреговите на Финска и Шведска, т.е. намалување на средното ниво на морето. Но, тоа не значи дека просечното ниво на морето навистина опаѓа.
Имено, копното на овој простор сè уште се зголемува, за 3-9 милиметри годишно поради геолошкиот процес, односно т.н. пост-глацијално издигнување кое започна пред 10.000 години, по последното ледено доба.
„Од почетокот на 1990-тите имаме зголемување на водостојот на Јадранот за повеќе од 10 сантиметри. Тоа најмногу е предизвикано од стерично ширење, односно затоплување на морето. Во последните 60 години температурата на површинскиот слој во Јадранот се зголеми за повеќе од 1,8 степени Целзиусови и за дури 1 степен од 1980 година. Иако 10 сантиметри можеби не изгледаат многу, од перспектива на физиката тоа е повеќе затоа што јачината на локалните поплави се зголемува. Во Јадранот освен плима, локални поплави може да предизвикаат т.н. забавување на бурите, кои се формираат при посилни циклони.
Пример е т.н. Аква Алта во Венеција. Потоа, под влијание на помал воздушен притисок, морето се издигнува над своето средно ниво, а потоа поради силниот југ се турка кон копното и предизвикува поплавување на градот. Повисокото просечно ниво на морето значи и повеќе достапна вода што се турка кон копното, па поплавите се поразорни“, вели Дуниќ.
Покрај тоа, покаченото ниво на морето ја интензивира ерозијата на крајбрежјето бидејќи водата може повеќе да навлезе низ плажите и карпите. А, самите трендови, за жал, растат.
Кои се најзагрозените подрачја?
Најчувствителните области на подигање на нивото на морето се крајбрежните области, особено областите на устието, како што е долината на реката Неретва. Веќе денеска во долината на Неретва се зголемува продорот на морската вода кон копното, која ја засолува почвата, најмногу поради намалениот слив на реката Неретва предизвикан од промените на режимот на истекување кон морето. Ова е особено изразено во летниот дел од годината кога морето „преовладува“ и се вовлекува во површинските слоеви, но и под земја.
Последиците од засолување на инаку плодната почва на вливот значително ги намалуваат приносите.
Зголемувањето на нивото на морето во комбинација со зголемување на температурата на воздухот и морето во иднина секако ќе има негативно влијание врз веќе постоечките загуби на економијата, но и врз квалитетот на животот во областа. Покрај поплави, засолување на почвата може да се очекува и во поширокото подрачје на котлината, па дури и во изворите на вода за пиење. Долината на реката Неретва, поради глобалното затоплување, е загрозена од уништување на почвата, а со тоа и закана за земјоделството бидејќи храната во областа повеќе нема да може да се произведува.
Зголемување на нивото на морето значително ќе се почувствува и во крајбрежните области со помала надморска височина. На бројните јадрански плажи кои сега се рангирани меѓу најдобрите светски туристички дестинации (на пр. Златни Рат на Брач) им се заканува уништување, па дури и целосно исчезнување, што секако ќе влијае на квалитетот на туристичката понуда, а со тоа и на бројот на посетители.
Покрај тоа, покаченото ниво на морето ја интензивира ерозијата на крајбрежјето, бидејќи водата може повеќе да навлезе низ плажите и карпите. Почестите и посилни поплави ќе ја интензивираат ерозијата, па стрмните области ќе пропаднат. Денес имаме случај на одрони на бројни плажи, на пр. Фируле и Дуиолово во Сплит, кои се последица од дејството на морските бранови.
Крајбрежниот појас ќе мора да се придвижи кон внатрешноста
А трендовите, за жал, растат. Со ова темпо, сите крајбрежни објекти многу веројатно ќе мора да го напуштат или да се издигнат над морското ниво. Со други зборови, крајбрежниот појас ќе мора да се придвижи во внатрешноста, најмногу поради ерозијата.
„Пред нешто повеќе од два месеца, Меѓудржавниот панел за климатски промени (ИПЦЦ) го објави својот најнов извештај за климата, кој ни дава проценки врз основа на неколку социо-економски сценарија. Во најлошото сценарио, таканаречениот „пат со висок CO2“, глобалните температури ќе се зголемат до средината на овој век за 2,4 степени Целзиусови, а до 2100 година за 4,4 степени Целзиусови. Во тој случај, очекуваниот пораст на глобалното ниво на морето до 2100 година би бил нешто помалку од 1 метар, додека на Јадранот зголемувањето би било околу 0,8 метри“, вели Дуниќ.
„Од друга страна, доколку денес се преземат агресивни мерки, порастот на температурата може да се ограничи на 1,6 степен Целзиусов до средината на векот, по што растот на глобалната температура би забавил. Температурата би продолжила да расте се додека вишокот енергија од морето преку струите не се пренесе во атмосферата, но со тек на време процесите би се стабилизирале. Во тој случај можеме да очекуваме зголемување на глобалното средно ниво на морето до половина метар, а на Јадранот за околу 10 сантиметри помалку.
Притоа, важно е антрополошката емисија на стакленички гасови да се сведе на нула до средината на овој век, а со тоа почнуваат да се применуваат технологии за дополнителна декарбонизација на атмосферата. Веќе ја имаме природата на декарбонизација, а тоа е фотосинтеза, но сега ни треба и технолошка“, вели Дуниќ.
Проекциите направени до 2150 година
Проекциите за очекуваниот пораст на средното морско ниво (глобално и по одделни области), со оглед на различните сценарија, може да се видат на веб-страницата на НАСА. Интересно е што проекциите се правени до 2150 година.
Дуниќ посочува дека е очигледно оти последиците од глобалното затоплување се веќе присутни. Избегнувањето на најлошите сценарија бара одлучност на целата меѓународна заедница, сите земји, а особено оние кои се најголеми производители и потрошувачи на фосилни горива, како што се Кина, САД и Индија. Бидејќи е тешко да се очекува дека мерките што ќе се договорат на климатската конференција во Глазгов, а особено оние што треба да се спроведат во наредните години, ќе резултираат со оптимистичко сценарио, крајбрежните држави мора сериозно да почнат да подготвуваат мерки за адаптација за црнни сценарија во кои нивото на морето значително ќе се подигне.
„Прашање на време е кога овие последици ќе почнат да се бројат кај нас како штети. Затоа, за да го заштитиме нашето крајбрежје, потребно е да почнеме да се прилагодуваме на климатските промени, но и на одржливиот развој. Во таа смисла, на проблематиката што не очекува треба да и пристапиме на холистички начин.
Добар пример за ова е Планот за развој на крајбрежјето на Шибеничко-книнската жупанија. Целта на планот е, врз основа на научни проценки, да се утврди крајбрежна оддалеченост, односно да се дефинира појас во кој не би се дозволила градба. Дополнително, планот содржи проценки на ризик, односно ранливост на подрачјето од идни поплави на морето, било со зголемување на средното ниво на морето или висината на брановите. Токму овие мапи се вистинските насоки за одлучување за идните сместувања на содржината“, објаснува научникот.
Мапата ги прикажува височините на крајбрежните области, со што јасно може да се разликуваат оние места за кои се очекува да бидат првите кои ќе бидат погодени од зголемувањето на нивото на морето.
„Денес, токму тоа можеме да го направиме: да обезбедиме квалитетно образование и климатска писменост, особено кога станува збор за идните планови. Покрај тоа, сè уште треба да ја следиме климата во нашата средина“, објаснува Дуниќ. паг/
„Од почетокот на 1990-тите имаме зголемување на водостојот на Јадранот за повеќе од 10 сантиметри. Тоа најмногу е предизвикано од стерично ширење, односно затоплување на морето. Во последните 60 години температурата на површинскиот слој во Јадранот се зголеми за повеќе од 1,8 степени Целзиусови и за дури 1 степен од 1980 година. Иако 10 сантиметри можеби не изгледаат многу, од перспектива на физиката тоа е повеќе затоа што јачината на локалните поплави се зголемува. Во Јадранот освен плима, локални поплави може да предизвикаат т.н. забавување на бурите, кои се формираат при посилни циклони.
Пример е т.н. Аква Алта во Венеција. Потоа, под влијание на помал воздушен притисок, морето се издигнува над своето средно ниво, а потоа поради силниот југ се турка кон копното и предизвикува поплавување на градот. Повисокото просечно ниво на морето значи и повеќе достапна вода што се турка кон копното, па поплавите се поразорни“, вели Дуниќ.
Покрај тоа, покаченото ниво на морето ја интензивира ерозијата на крајбрежјето бидејќи водата може повеќе да навлезе низ плажите и карпите. А, самите трендови, за жал, растат.
Кои се најзагрозените подрачја?
Најчувствителните области на подигање на нивото на морето се крајбрежните области, особено областите на устието, како што е долината на реката Неретва. Веќе денеска во долината на Неретва се зголемува продорот на морската вода кон копното, која ја засолува почвата, најмногу поради намалениот слив на реката Неретва предизвикан од промените на режимот на истекување кон морето. Ова е особено изразено во летниот дел од годината кога морето „преовладува“ и се вовлекува во површинските слоеви, но и под земја.
Последиците од засолување на инаку плодната почва на вливот значително ги намалуваат приносите.
Зголемувањето на нивото на морето во комбинација со зголемување на температурата на воздухот и морето во иднина секако ќе има негативно влијание врз веќе постоечките загуби на економијата, но и врз квалитетот на животот во областа. Покрај поплави, засолување на почвата може да се очекува и во поширокото подрачје на котлината, па дури и во изворите на вода за пиење. Долината на реката Неретва, поради глобалното затоплување, е загрозена од уништување на почвата, а со тоа и закана за земјоделството бидејќи храната во областа повеќе нема да може да се произведува.
Зголемување на нивото на морето значително ќе се почувствува и во крајбрежните области со помала надморска височина. На бројните јадрански плажи кои сега се рангирани меѓу најдобрите светски туристички дестинации (на пр. Златни Рат на Брач) им се заканува уништување, па дури и целосно исчезнување, што секако ќе влијае на квалитетот на туристичката понуда, а со тоа и на бројот на посетители.
Покрај тоа, покаченото ниво на морето ја интензивира ерозијата на крајбрежјето, бидејќи водата може повеќе да навлезе низ плажите и карпите. Почестите и посилни поплави ќе ја интензивираат ерозијата, па стрмните области ќе пропаднат. Денес имаме случај на одрони на бројни плажи, на пр. Фируле и Дуиолово во Сплит, кои се последица од дејството на морските бранови.
Крајбрежниот појас ќе мора да се придвижи кон внатрешноста
А трендовите, за жал, растат. Со ова темпо, сите крајбрежни објекти многу веројатно ќе мора да го напуштат или да се издигнат над морското ниво. Со други зборови, крајбрежниот појас ќе мора да се придвижи во внатрешноста, најмногу поради ерозијата.
„Пред нешто повеќе од два месеца, Меѓудржавниот панел за климатски промени (ИПЦЦ) го објави својот најнов извештај за климата, кој ни дава проценки врз основа на неколку социо-економски сценарија. Во најлошото сценарио, таканаречениот „пат со висок CO2“, глобалните температури ќе се зголемат до средината на овој век за 2,4 степени Целзиусови, а до 2100 година за 4,4 степени Целзиусови. Во тој случај, очекуваниот пораст на глобалното ниво на морето до 2100 година би бил нешто помалку од 1 метар, додека на Јадранот зголемувањето би било околу 0,8 метри“, вели Дуниќ.
„Од друга страна, доколку денес се преземат агресивни мерки, порастот на температурата може да се ограничи на 1,6 степен Целзиусов до средината на векот, по што растот на глобалната температура би забавил. Температурата би продолжила да расте се додека вишокот енергија од морето преку струите не се пренесе во атмосферата, но со тек на време процесите би се стабилизирале. Во тој случај можеме да очекуваме зголемување на глобалното средно ниво на морето до половина метар, а на Јадранот за околу 10 сантиметри помалку.
Притоа, важно е антрополошката емисија на стакленички гасови да се сведе на нула до средината на овој век, а со тоа почнуваат да се применуваат технологии за дополнителна декарбонизација на атмосферата. Веќе ја имаме природата на декарбонизација, а тоа е фотосинтеза, но сега ни треба и технолошка“, вели Дуниќ.
Проекциите направени до 2150 година
Проекциите за очекуваниот пораст на средното морско ниво (глобално и по одделни области), со оглед на различните сценарија, може да се видат на веб-страницата на НАСА. Интересно е што проекциите се правени до 2150 година.
Дуниќ посочува дека е очигледно оти последиците од глобалното затоплување се веќе присутни. Избегнувањето на најлошите сценарија бара одлучност на целата меѓународна заедница, сите земји, а особено оние кои се најголеми производители и потрошувачи на фосилни горива, како што се Кина, САД и Индија. Бидејќи е тешко да се очекува дека мерките што ќе се договорат на климатската конференција во Глазгов, а особено оние што треба да се спроведат во наредните години, ќе резултираат со оптимистичко сценарио, крајбрежните држави мора сериозно да почнат да подготвуваат мерки за адаптација за црнни сценарија во кои нивото на морето значително ќе се подигне.
„Прашање на време е кога овие последици ќе почнат да се бројат кај нас како штети. Затоа, за да го заштитиме нашето крајбрежје, потребно е да почнеме да се прилагодуваме на климатските промени, но и на одржливиот развој. Во таа смисла, на проблематиката што не очекува треба да и пристапиме на холистички начин.
Добар пример за ова е Планот за развој на крајбрежјето на Шибеничко-книнската жупанија. Целта на планот е, врз основа на научни проценки, да се утврди крајбрежна оддалеченост, односно да се дефинира појас во кој не би се дозволила градба. Дополнително, планот содржи проценки на ризик, односно ранливост на подрачјето од идни поплави на морето, било со зголемување на средното ниво на морето или висината на брановите. Токму овие мапи се вистинските насоки за одлучување за идните сместувања на содржината“, објаснува научникот.
Мапата ги прикажува височините на крајбрежните области, со што јасно може да се разликуваат оние места за кои се очекува да бидат првите кои ќе бидат погодени од зголемувањето на нивото на морето.
„Денес, токму тоа можеме да го направиме: да обезбедиме квалитетно образование и климатска писменост, особено кога станува збор за идните планови. Покрај тоа, сè уште треба да ја следиме климата во нашата средина“, објаснува Дуниќ. паг/
