2 јануари 2024

Ал Џазира Балкан

Иако речиси цела деценија се најавува „спектакуларно“ враќање на астронаутите на Месечината, пред се американските, а потоа и оние на другите големи сили кои имаат свои вселенски програми, како што често се случува во историјата на човештвото - овој пат, „земните“ настани ги забавија или ги одложија големите проекти на неодредено време.

Помина повеќе од половина век од последните мисии со екипаж на Месечината - последната мисија беше Аполо 17 во декември 1972 година - и научниците и инженерите од најголемите вселенски агенции во светот сè уште немаат дефинитивни решенија за нови летови, додека нивните влади се прашуваат дали е тоа воопшто потребно?

Кога компјутерот изгледа како калкулатор

Технологијата што ги однесе првите луѓе на Месечината во летото 1969 година, според денешните стандарди, не само што е застарена, туку и музејско дело. Компјутерот што се користел за навигација и слетување на површината на Месечината, наречен AGC (Apollo Guidance Computer), имал само четири килобајти работна меморија и 32 килобајти простор за складирање податоци. Имаше и мемориски модул со „програма за летање“ од 72 килобајти РОМ меморија. Самиот компјутер немаше дисплеј, туку алфанумеричка тастатура и најмногу наликуваше на голем калкулатор.

Денешниот просечен паметен телефон е околу два милиони пати побрз од компјутерот AGC, иако тие не можат директно да се споредат, бидејќи компјутерот што ги спушти луѓето на Месечината имаше „директна извршна меморија“ и немаше ниту оперативен систем, како што се денешните компјутери и паметни телефони. Всушност, само една селфи фотографија денес зема околу три мегабајти, што е околу 30 пати повеќе од вкупната меморија на компјутерот во ракетата и модулот „Аполо 11“.

И технологијата на ракетни мотори, навигација и контрола на вселенски летала помина долг пат од деновите на мисиите Аполо. Rocketdyne F-1, моторот што го придвижуваше Saturn V, ракетата што ги носеше сите модули во различните мисии на Аполо, до ден-денес останува еден од најкомплицираните механички склопови некогаш произведени. Самиот дизајн е создаден во средината на 50-тите години, кога Пентагон го сметаше создавањето на големи балистички ракети со повеќе нуклеарни боеви глави како „одвраќање“ во трката со СССР. Кога претседателот Кенеди во мај 1961 година ја изговори познатата реченица „Избираме да одиме на Месечината... не затоа што е лесно, туку затоа што е тешко“, повеќето експерти од тогаш новоформираната вселенска агенција НАСА немаа идеја како тоа може да се постигне во пракса. До средината на 1960-тите, дури 15 различни прототипови на лансери и лунарни модули ќе бидат дизајнирани и отфрлени пред научниците конечно да одлучат за конечниот дизајн на командниот модул „Колумбија“. И кога астронаутот Нил Армстронг ја изговори познатата реченица „Орелот слета“, по контактот со површината на Месечината, многумина во агенцијата НАСА се изненадија што нивниот проект навистина успеал.

На крајот, „вселенската трка“ со Советскиот Сојуз имаше огромна цена – околу 180 милијарди во денешни долари. Огромните трошоци за одржување на програмата „Аполо“ беа една од главните причини за нејзиниот прекин на почетокот на 1973 година.

Од другата страна на железната завеса, во СССР, проектот за испраќање космонаути на Месечината уште од самиот почеток беше соочен со бројни пречки, технички и политички. Кремљ и КГБ не веруваа дека Американците навистина ќе успеат да слетаат на Месечината и сметаа дека е доволно да се има првиот маж и првата жена во вселената (Јуриј Гагарин 1961 година и Валентина Терешкова 1963 година). На крајот, ракетниот проект N-1 и модулот „Сојуз 7-ОК“ ќе бидат напуштени во 1970 година.

Нова трка на стари сили

Половина век подоцна, САД и Русија повеќе не се единствените земји кои сакаат да слетаат на Месечината. Европската вселенска агенција (ЕСА), Јапонската вселенска агенција (JAXA) и голем број приватни компании ширум светот развиваат сопствени решенија. Самиот дизајн на ракети и сателити исто така повеќе не е „висока ракетна наука“, како што покажува примерот на малите вселенски компании, како што е Rocketlab, кои успеаја значително да ги намалат трошоците за лансирање сателити. Самите сателити и вселенски летала се многу помали денес отколку што беа во 80-тите и 90-тите години. Минијатурните сателити „Cubesat“ можат да се произведуваат за само неколку стотици илјади долари. Така, можно е денеска и Албанија да има два свои сателити, а и Хрватска планира да го лансира сателитот „Крокуб“ во февруари следната година.

За помалку од две децении, Индија се позиционираше како главен „вселенски играч“, со амбициозни планови и веќе добро развиен систем за комерцијално лансирање на сателити во орбитата. Во август сондата со истражувачкиот робот „Чандрајаан-3“ слета на Месечината, а Индија стана само четвртата земја која успешно ја приземји својата сонда. Индија сака да биде четврта сила со својата истражувачка сонда на Марс, по успешната мисија на сондата „Магалијан орбитер“ во 2014 година. 

ИСРО, индиската вселенска агенција, планира заедничка мисија за истражување на лунарната почва, наречена LUPEX, со јапонската агенција JAXA во 2028 година и неколку мисии „Chandrayaan“ по 2030 година, со крајна цел до 2040 година да слетува човечки екипаж.

Веќе во 2022 година, Кина ја постави својата вселенска станица „Тиангонг“ (Палата на небото) во орбитата околу Земјата, која треба да служи како „експериментален центар“ за различни нови технологии, а подоцна и како „вселенски мост“ за мисии во Месечината. Кина првично планираше мисија со екипаж до 2030 година, но таа најверојатно ќе биде потисната. Исто така, вселенската агенција CNSA планира да има постојано присуство на Месечината по 2035 година, еден вид „вселенска база“. Во средината на 2021 година, CNSA и руската агенција Роскосмос објавија заеднички планови за мисии на Месечината, но тие во голема мера беа прекинати по почетокот на агресијата против Украина. Така, „таиконаутите“ (кинеското име за астронаут) би требало да стапнат на површината на Месечината некаде околу 2032 година, доколку бидат успешни сите планови за развој на нови верзии на тешките лансирни возила „Long March 5B“.

Останува само „летот“ околу Месечината

До крајот на 2024 година американските астронаути треба да започнат мисија во која ќе летаат околу Месечината без да слетаат на површината. Проектот „Артемис“, на кој агенцијата НАСА и бројни приватни компании работат повеќе од една деценија, неколку пати беше одложуван и модифициран. Така, постои можност оваа мисија на „летање“ околу Месечината, планирана за ноември 2024 година, сепак да биде одложена за почетокот на 2025 година.

А компанијата на милијардерот Илон Маск, Спејс Икс (SpaceX), веќе неколку пати ја одложуваше и модифицираше својата нова ракета „Старшип“ („Starship“). Иако самиот Маск најави „слетување на Месечината“ за три години во 2021 година, тоа сигурно нема да биде возможно, бидејќи прототипите на ракетата „Старшип“ сè уште не стигнале до орбитата на Земјата. Ракетниот систем Falcon Heavy, кој Спејс Икс го користи со години за лансирање комерцијални и воени сателити, не е дизајниран за летови во „длабоката вселена“ и нема доволно моќ да лансира тешки капсули со екипаж (иако капсулите Dragon можат да служат на Меѓународниот вселенски Станица, ISS).

Втората американска приватна вселенска компанија на милијардерот Џеф Безос, Blue Origin, развива капсула „Њу Шепард“ за потенцијални патувања на Месечината за програмата Артемис, иако првично беше дизајнирана за „вселенски туризам“ и летови во орбитата на Земјата. Самиот Безос пред две години најави можност за заеднички развој со НАСА и програмата „Артемис“, со цел да се забрза враќањето на Месечината. Резултатот е модул за лет до Месечината и слетување на површината наречен „Сина месечина“, кој подоцна треба да се прошири и подобри. „Блу Мун“ доби поддршка и од големи компании, како Локхид Мартин, Боинг и Астроботикс. Модулот може да превезе до четири астронаути, со товарен капацитет до 20 тони. Исто така, Blue Origin развива „Mark II“ верзија на овој модул, кој ќе биде еден вид „носач на товар“, без човечки екипаж и ќе може да носи до 30 тони во една насока до Месечината. мс/

фото: МИА архива