ABC News/AP

Златко Кокановиќ не сака рудник за литиум во својот двор и ќе направи се за да не се отвори.
„Сите ние овде, подготвени сме да ги загубиме животите“, изјави 48-годишниот фармер за Асошиетед прес. „Можат да пукаат. Само така можат да го отворат рудникот“.

Во прашање е бујна земјоделска долина во западна Србија, која содржи едно од најбогатите наоѓалишта на литиум во Европа, благороден метал што се користи за производство на батерии за електрични автомобили и е клучен за глобалната транзиција кон зелена енергија.

Дали треба да има рудник во долината или не, стана едно од најспорните прашања во балканската нација, што предизвика протести на илјадници луѓе во предизвикот на популистичкиот претседател Александар Вучиќ.

Додека владата инсистира дека рудникот е можност за економски развој, критичарите велат дека тоа ќе предизвика непоправливо загадување на долината Јадар, заедно со резервите на подземни води, земјоделско земјиште и две мали реки што минуваат низ долината.

Илјадници се очекува да се појават на големиот митинг в сабота во главниот град Белград, барајќи закон за забрана за ископ на литиум насекаде во Србија.
Кокановиќ ќе биде таму со неговата група „Не Дамо Јадар“.
„Ние не сме заинтересирани за нивниот профит. На оваа земја сме воспитани и на оваа земја ќе умреме“, рече Кокановиќ, која има пет деца. „Оваа земја не е ничија сопственост, таа е на нашите деца“.
Истражувањето на наоѓалиштата на литиум и бор во долината Јадар го врши мултинационалната рударска компанија Рио Тинто веќе 20 години. Компанијата подготви планови за отворање рудник.
Низ својата 150-годишна историја, Рио Тинто се соочуваше со обвинувања за корупција, деградација на животната средина и кршење на човековите права на ископувањата, историја што ги вознемири жителите на Јадар и на здруженијата за заштита на животната средина во Србија.
Масовните протести во 2021 и 2022 година ја принудија владата на Србија привремено да го суспендира планот за рудници, само за да го оживее во јули, пред да потпише меморандум за „критичните суровини“ со ЕУ во присуство на германскиот канцелар Олаф Шолц.
Дубравка Џедовиќ Хандановиќ, српскa министерka за рударство и енергија, во интервју за АП изјави дека долината Јадар содржи околу 158 милиони тони литиум, или околу 17% од вкупните проценети резерви на европскиот континент.
Јадар, рече таа, е „едно од најдобро истражените локации за литиум во Европа и веројатно едно од најдобрите во светот“ и може „да ја стави Србија (како) на врвна земја не само во Европа, туку и во светот“ кога станува збор за борба против климатските промени.
Потписот на Џедовиќ Хандановиќ е на меморандумот на ЕУ кој предвидува „стратешко партнерство“ за одржливи суровини, синџири за снабдување со батерии и електрични возила. Планот е не само да се извезува суровина, туку и да се поттикнат новите технологии во Србија.
Секое потенцијално ископување ќе ги исполни највисоките стандарди на ЕУ, рече Хандановиќ, ветувајќи дека „нема да направиме ништо ако тоа има толку негативно влијание што ќе биде штетно“.
„Во тој случај проектот нема да биде развиен“, рече таа, жалејќи се на „дезинформации“ кои наводно се шират за проектот.
Како одговор, владата формираше центар за повици и медицински тим за следење на сите потенцијални здравствени ризици, рече таа.

Иако може да ја притисне Србија поблиску до ЕУ и да помогне да се намали зависноста на блокот од Кина за литиум, критичарите тврдат дека ризиците од ископувањето литиум се уште ги надминуваат придобивките.

Србија е земја кандидат за членство во ЕУ, но има блиски врски со Русија и Кина. Кина го поседува најголемиот рудник за бакар во земјата во источна Србија.
Драгана Ѓорѓевиќ, истражувачка професорка на белградскиот универзитет и експерт по хемија во животната средина, е меѓу групата српски научници кои во една студија откриле дека земјиштето во долината Јадар веќе било оштетено за време на истражувањето.

Јадар, рече Ѓорѓевиќ, е земјоделско подрачје со подземни води и реки кои често се поплавуваат и можат да носат каков било токсичен материјал низводно. Рудникот е „голем ризик за целиот регион“, рече таа.
Рио Тинто соопшти дека ќе изгради подземен рудник во согласност со безбедносните стандарди на ЕУ. Во кратка е-пошта до АП, подружницата на компанијата во Србија рече дека тие „се залагаат за јавен дијалог заснован на факти“ и цитираше посебна нацрт-еколошка студија која ги повика засегнатите да ги поднесат своите коментари.

Официјални лица рекоа дека рудникот нема да се отвори пред 2028 година. Вучиќ ги опиша актуелните протести против литиум како политички, оркестрирани од неодредени странски сили и насочени против него и против владата.
Во долината, имот во сопственост на компанијата Рио Тинто Сава се означени со знаци „забрането навлегување“ и затворени со пластична лента. Рудникот ќе опфати околу 500 хектари од распространетата долина, која е преполна со полиња со пченка и соја.

Владан Јаковљевиќ, кој има околу 60 години, живее во селото Ступница, во ридовите кои гледаат кон долината. И тој нема да се откаже од својот начин на живот, од кошниците со пчели и здравата средина за неговото семејство.
Ако рудникот се отвори, нагласува тој, „нема да има живот за нас“.зш/