Скопје, 15 јуни 2025 (МИА) – Десет проценти од малите и средните претпријатија во Западен Балкан пријавуваат загуби од природни катастрофи, а зелените инвестиции остануваат ограничени, покажува анкетата за инвестиции на Европската инвестициска банка. Претставникот на ЕИБ во земјава Бјорн Габриел во интервју за МИА посочува дека клучните бариери се перцепциите за ниска профитабилност, ограничен пристап до финансии и неразвиените практики за зелено управување.

Во соработка со Развојната банка на Северна Македонија и локалните комерцијални банки, Европската инвестициска банка преку т.н. зелена кредитна линија инвестираше 100 милиони евра за поддршка на компаниите во задоволување на нивните инвестициски потреби, особено во проекти за енергетска ефикасност и обновлива енергија.

Оваа иницијатива, според Габриел, веќе дава опипливи резултати, односно македонските фирми инвестираат во модернизација на производствените капацитети, постигнувајќи заштеда на енергија до 70 проценти, притоа намалувајќи ја зависноста од фосилни горива. 

Во интервјуто дадено пред одржувањето на Енергетскиот форум во Скопје, претставникот на ЕИБ оценува дека енергетските системи во Западен Балкан, вклучително и во државава, поради застарената инфраструктура и лошото одржување, се многу ранливи на екстремните временски услови. 

- Во Западен Балкан, како и во Северна Македонија, влијанијата од климатските промени се веќе видливи. Земјата се соочува со зголемување на температурите, почести суши и поплави, сериозно загадување на воздухот во урбаните средини и зголемен стрес за вода поради застарената инфраструктура и ограничените резерви. Светската банка проценува дека на Западен Балкан ќе му бидат потребни најмалку 37 милијарди долари во текот на следната деценија за да изгради отпорност на климатските промени, посочува Габриел.

Мерките за адаптација, како што се зајакнување на далноводите, подигнување на трафостаниците и надградба на системите, според Габриел, се неопходни за подобрување на отпорноста.

- Зголемените температури ја зголемуваат побарувачката на електрична енергија за ладење, ги оптоваруваат мрежите и ризикуваат преоптоварување. Во земји како Северна Македонија, каде што хидроенергијата е од витално значење, променливите врнежи од дожд и сушите го загрозуваат снабдувањето со енергија. За да се одржи енергетската безбедност, адаптацијата мора да вклучува диверзификација на изворите на енергија, подобрување на ефикасноста на водата и инвестирање во паметни мрежи, складирање и децентрализирани системи за управување со варијабилноста на обновливите извори на енергија, нагласува Габриел.

Според него, Законот за енергетика што стапи во сила во мај годинава е навремен и со него се усогласуваат енергетските политики на земјава со Пакетот за чиста енергија на ЕУ, воведувајќи значајни реформи за забрзување на енергетската транзиција и поедноставување на развојот на капацитетите за обновлива енергија.

Земјава, како што оценува, покажала силни амбиции за декарбонизација станувајќи првата држава во Западен Балкан којашто во 2022 година усвои Национален план за енергија и клима, но сепак производството на електрична енергија останува во голема мера зависно од фосилните горива сочинувајќи околу 70 проценти од енергетскиот микс. 

- Се надевам дека годишното планирање на енергетски проекти, поедноставените постапки за добивање одобренија, предвиденото проширување на складирањето на енергија, поврзувањето на пазарите со соседните земји и другите мерки ќе ѝ помогнат на земјата да ги исполни своите амбициозни цели за обновлива енергија со поддршка од меѓународни партнери како ЕИБ, вели Габриел.

Интервјуто го пренесуваме во целост:

Господине Габриел, во средината на јуни во нашата земја ќе се одржи Форум за енергија, каде што Вие, како финансиска институција, ќе земете активно учество и ќе зборувате за улогата на меѓународните институции во промовирањето на зелената транзиција и декарбонизацијата на регионот. До каде е Северна Македонија на овој план?

- Северна Македонија покажа силни амбиции за декарбонизација, станувајќи првата земја во Западен Балкан што усвои Национален план за енергија и клима (НПЕК) во 2022 година. Планот предвидува зголемување од 38 проценти на обновливата енергија во бруто-финалната потрошувачка, со цел од 66 проценти производство на електрична енергија од обновливи извори, првенствено преку инвестиции во сончева и ветерна енергија. Земјата има за цел да ги намали вкупните емисии на стакленички гасови за 51 проценти и нето емисиите за 82 проценти до 2030 година, во споредба со нивоата од 1990 година. НЕКП моментално се ревидира и се надеваме дека амбицијата на земјата ќе остане висока.

И покрај тоа што има втор најголем потенцијал за сончева енергија во Западен Балкан, ветерот и сончевата енергија учествуваа само со 2,5 проценти во вкупното производство на електрична енергија во 2023 година, а хидроенергијата достигна 25 проценти (ОЕЦД). Од 2019 година, земјата спроведува аукции за обновлива енергија користејќи повластени тарифи и повластени премиум модели. Производството на електрична енергија сепак останува во голема мера зависно од фосилните горива, сочинувајќи околу 70 проценти од енергетскиот микс. Сепак, уделот на лигнитот се намали од 76 проценти во 2000 година на 46 проценти во 2023 година. За да се компензира ова намалување, увозот на електрична енергија се зголеми, но се предвидува дека очекуваното проширување на капацитетот за обновлива енергија ќе помогне во балансирањето на оваа зависност и ќе ја зголеми енергетската безбедност.

Во исто време, регулаторните рамки треба да обезбедат понатамошна поддршка за развој на обновлива енергија и надградби на мрежата за да се адаптираат на повремените извори, придружени со целни инвестиции. Управувањето во државните претпријатија може значително да се подобри и треба да се изготват политики за да се обезбеди фер конкуренција. Мерките за поддршка како што се трговските зелени сертификати и преквалификацијата на работната сила се исто така од клучно значење за праведна транзиција.

Во овој контекст, Законот за енергетика на Северна Македонија, кој стапи во сила во мај 2025 година, е навремен и исклучително релевантен. Тој ги усогласува енергетските политики на земјата со Пакетот за чиста енергија на ЕУ, воведувајќи значајни реформи за забрзување на енергетската транзиција и поедноставување на развојот на капацитетите за обновлива енергија. Се надевам дека годишното планирање на енергетски проекти, поедноставените постапки за добивање одобренија, предвиденото проширување на складирањето на енергија, поврзувањето на пазарите со соседните земји и другите мерки ќе ѝ помогнат на земјата да ги исполни своите амбициозни цели за обновлива енергија со поддршка од меѓународни партнери како ЕИБ.

ЕИБ е една од меѓународните финансиски институции кои континуирано инвестираат во Северна Македонија. Што покажуваат резултатите од вашите инвестиции досега кога станува збор за зелената транзиција?

- Како финансиски огранок на Европската Унија, Европската инвестициска банка (ЕИБ Глобално) е постојан партнер на Северна Македонија, издвојувајќи над 1,6 милијарди евра во кредити и грантови до денес. Овие инвестиции имаат за цел да го подобрат животниот стандард и деловното опкружување низ целата земја. Банката игра клучна улога во зелената транзиција на Северна Македонија, поддржувајќи одржлива инфраструктура и зелени инвестиции во приватниот сектор. Во соработка со Развојната банка на Северна Македонија и локалните комерцијални банки, распоредуваме зелена кредитна линија од 100 милиони евра за поддршка на компаниите во задоволувањето на нивните инвестициски потреби, особено во проекти за енергетска ефикасност и обновлива енергија.

Оваа иницијатива веќе дава опипливи резултати. Македонските фирми инвестираат во модернизација на производствените капацитети и машините, постигнувајќи заштеда на енергија до 70 проценти, а воедно ја намалуваат нивната зависност од фосилни горива. Во тесна соработка со Владата и финансиските институции, им помагаме на бизнисите да се прошират, да усвојат нови технологии и да останат конкурентни – особено кога станува збор за променливите барања на синџирите на вредност на ЕУ. Овие напори се претвораат во создавање работни места, посилни заедници и поотпорна економија. Од 2009 година, финансирањето на ЕИБ во вредност од 650 милиони евра поддржа над 2.500 компании и помогна во одржувањето на околу 140.000 работни места низ целата земја.

Покрај поддршката за мали и средни претпријатија, ЕИБ финансира и битна еколошка инфраструктура за зголемување на отпорноста на климатските промени и заштита на јавното здравје. Ова вклучува општински проекти за вода што го подобрија пристапот до вода и санитација за повеќе од еден милион луѓе во 80 општини, а воедно ги зајакнаа и системите за заштита од поплави. Во Скопје, финансираме изградба на постројка за третман на отпадни води која ќе обезбеди повеќе од 70 проценти од потребниот капацитет за третман на земјата, што е суштински чекор кон поголема одржливост на животната средина.

Кои се плановите на ЕИБ за регионот и за Северна Македонија во однос на поддршката на развојот на иновативни зелени технологии?

- Според Меѓународната агенција за енергетика, една третина од намалувањата на емисиите потребни за исполнување на климатските цели ќе зависат од технологии кои или сè уште не се комерцијално одржливи или сè уште се во развој. Премостувањето на овој јаз во иновациите е од суштинско значење. Европа се гордее со силна истражувачка база и индустриски капацитет, па сепак, иновативните фирми честопати се борат да обезбедат финансирање потребно за проширување. Како Климатска банка на ЕУ, ЕИБ игра клучна улога со поддршка и на зрелите и на новите технологии. Преку обезбедување капитал толерантен на ризик и со долга временска рамка, ние помагаме во намалувањето на трошоците за капитал за чисти технологии и катализираме инвестиции во приватниот сектор на големо.

Во Западен Балкан, ЕИБ Глобално активно го поддржува секторот за истражување и развој што води кон модернизација на научните институции, иновативните центри и универзитетите. Ова вклучува изградба на неколку најсовремени научни и технолошки паркови. Тие служат како центри за соработка помеѓу стартап компаниите, академијата и индустријата, забрзувајќи ја комерцијализацијата на локалните иновации на глобалната сцена. Друг значаен пример за нашата поддршка на иновациите е иницијативата „ЕУ за зелената агенда во Србија“. Од нејзиниот почеток во 2022 година, програмата поддржа проширување на над 60 зелени иновации во клучни области како што се декарбонизација, циркуларна економија, квалитет на воздух, биодиверзитет и одржливи прехранбени системи.

Со мобилизирање на 204 милиони евра преку InnovFin (иницијатива на ЕУ за иновативни бизниси и истражувачки проекти), поддржавме 909 компании во Северна Македонија. Во моментов ја спроведуваме Иницијативата за гаранција за отпорност на МСП во рамки на Инвестицискиот рамковен договор за Западен Балкан. Во Северна Македонија, се очекува оваа програма да овозможи вкупно 60 милиони евра заеми под поволни услови за околу 1.100 мали бизниси, при што ќе се одржат над 15.000 работни места.

Гледајќи напред, се подготвуваме да започнеме со Инструментот за иновации и зелена трансформација за компании низ целиот Западен Балкан. Оваа иницијатива ќе комбинира 170 милиони евра во поволни кредитни линии, 17 милиони евра во грантови базирани на перформанси и сеопфатна техничка помош за забрзување на зелената и дигиталната транзиција на приватниот сектор. Инструментот ќе биде отворен за компании кои се стремат кон иновации на производи или процеси, одржливи земјоделски практики, технологии за спречување на загадувањето, како и проекти за ефикасност на водата и третман на отпадни води. Со комбинирање финансиски стимулации со експертска поддршка, инструментот има за цел да ослободи приватни инвестиции, да ги подобри иновациите и да го поттикне мерливото влијание врз животната средина.

Со оглед на сè поочигледните ефекти од климатските промени, според ваше мислење, колку е важно да се адаптираат и постојните и новите енергетски капацитети на климатските промени?

- Во Западен Балкан, како и во Северна Македонија, влијанијата од климатските промени се веќе видливи. Земјата се соочува со зголемување на температурите, почести суши и поплави, сериозно загадување на воздухот во урбаните средини и зголемен стрес за вода поради застарена инфраструктура и ограничени резерви. Светската банка проценува дека на Западен Балкан ќе му бидат потребни најмалку 37 милијарди долари во текот на следната деценија за да изгради отпорност на климатските промени.

Поради застарената инфраструктура и лошото одржување, енергетските системи во регионот се исто така многу ранливи на екстремни временски настани. Мерките за адаптација, како што се зајакнување на далноводите, подигнување на трафостаниците и надградба на системите, се неопходни за подобрување на отпорноста. Зголемените температури ја зголемуваат побарувачката на електрична енергија за ладење, ги оптоваруваат мрежите и ризикуваат преоптоварување. Во земји како Северна Македонија, каде што хидроенергијата е од витално значење, променливите врнежи од дожд и сушите го загрозуваат снабдувањето со енергија. За да се одржи енергетската безбедност, адаптацијата мора да вклучува диверзификација на изворите на енергија, подобрување на ефикасноста на водата и инвестирање во паметни мрежи, складирање и децентрализирани системи за управување со варијабилноста на обновливите извори на енергија.

Како еден од најголемите финансиери во светот на климатските активности, ЕИБ ја засили својата реакција, постепено укинувајќи го финансирањето на фосилни горива во 2019 година и обезбедувајќи рекордни 50,7 милијарди евра зелено финансирање во 2024 година. Ова вклучува 4,6 милијарди евра наменети за климатска адаптација, трипати повеќе од износот во 2021 година. Овие инвестиции се клучни за градење отпорност во градовите, инфраструктурата, водоводните системи, земјоделството и јавното здравство. Се проценува дека секое евро инвестирано во адаптација ќе заштеди од 5 до 7 евра во идните трошоци за штети. Брзото дејствување ќе ја зголеми отпорноста на нашите општества и ќе ги намали долгорочните трошоци за недејствување.

Какви се моменталните трендови меѓу европските претпријатија кога станува збор за инвестирање во енергетска ефикасност, користење обновливи извори на енергија и справување со климатските промени?

- Според најновиот Извештај за инвестиции на ЕИБ, иако 77 проценти од фирмите од ЕУ ги наведуваат трошоците за енергија како пречка за инвестиции, подобрувањата на енергетската ефикасност во голема мера се водени од националните рамки на политиките. Фирмите во земјите со поамбициозни и добро спроведени политики за климата имаат значително поголема веројатност да инвестираат во енергетска ефикасност; и да имаат корист од тоа преку поголема профитабилност, продуктивност и иновации.

Во 2024 година, обновливите извори на енергија обезбедија 48 проценти од електричната енергија на ЕУ, што придонесе за намалување од 13 проценти на емисиите во енергетскиот сектор. Европските фирми го искористуваат овој момент, при што извозот на технологии со ниски јаглеродни емисии се зголеми за 65 проценти од 2017 година, надминувајќи ги Соединетите Американски Држави (22 проценти), но сè уште заостанува зад Кина (79 проценти). Сепак, растечкиот јаз помеѓу инвестициите во ублажување и адаптација продолжува: додека 66 проценти од фирмите пријавуваат дека се погодени од екстремни временски услови, малку од нив инвестирале во отпорност или осигурување. Пречките остануваат, особено пристапот до финансии и квалификувана работна сила.

Групацијата на ЕИБ продолжува да игра клучна улога во финансирањето на зелената транзиција. Во 2024 година, над 60 проценти од нејзиното кредитирање поддржа климатски акции, вклучително и удвојување на инвестициите во енергетски мрежи и интерконекции, како и поддршка за револуционерни технологии. Одржувањето на конкурентската предност на Европа ќе зависи од конзистентни политички сигнали, целни стимулации и финансирање, како и забрзано распоредување на инфраструктурата.

Каде се наоѓа Северна Македонија во споредба со земјите од ЕУ и какви чекори треба да преземе за да продолжи напред?

- Климатските ризици повеќе не се теоретски, тие веќе влијаат на бизнисите низ целиот регион. Според Анкетата за инвестиции на ЕИБ, додека 10 проценти од малите и средни претпријатија во Западен Балкан пријавуваат загуби од природни катастрофи, зелените инвестиции остануваат ограничени. Клучните бариери вклучуваат перцепции за ниска профитабилност, ограничен пристап до финансии и неразвиени практики за зелено управување.

Претстојното воведување на Механизмот за приспособување на јаглеродните граници (CBAM) на ЕУ во 2026 година треба да го преобликува патот на декарбонизација на Северна Македонија. Околу 20 проценти од извозот на земјата кон ЕУ (особено во секторите со интензивна јаглеродна емисија како челик, алуминиум и цемент) ќе потпадне под CBAM. Без домашни цени на јаглерод, индустриите за алуминиум и челик би можеле да доживеат пад на производството за речиси два процента, доведувајќи во ризик 1.500 работни места (Светска банка). Како одговор, Северна Македонија усвои ново законодавство за климата уште во 2022 година за да го постави патот кон индустриска трансформација.

Финансиските институции како што е ЕИБ се од централно значење за овозможување на оваа транзиција и преку финансиска и преку техничка поддршка. Преку својата програма „Зазеленување на финансиските системи“, ЕИБ Глобално соработува со Народната банка на Северна Македонија за зајакнување на регулативата за климатските ризици и надзорниот капацитет. Четири од шесте најголеми банки во земјата веќе се приклучија на иницијативата, помагајќи им подобро да ја проценат изложеноста на климатските промени и да ги насочат компаниите кон одржливи практики, исто така и во однос на CBAM.

За понатамошна поддршка на малите бизниси, заедно со Стопанската комора и Делегацијата на ЕУ, се подготвуваме да лансираме Водич за декарбонизација. Оваа дигитална алатка за компаниите има за цел да ја подигне свеста и да изгради капацитети за зелени инвестиции. Платформата ќе понуди практични упатства за сметководство на јаглерод и енергетска ефикасност, помагајќи им на фирмите да се усогласат со стандардите на ЕУ и да го одржат пристапот до европските синџири на вредност.

И конечно, со целосната распределба на нашата седма Зелена кредитна линија на ЕИБ за МСП во наредните месеци, се надеваме дека ќе можеме да ја продолжиме оваа долгорочна соработка со Владата, Развојната банка на Северна Македонија и нашите партнери од комерцијалните банки – во корист на македонските компании и работни места.

Билјана Анастасова-Костиќ

Фото: Европска инвестициска банка