28 септември 2023 

(Меѓународен институт за блискоисточни и балкански студии - ИФИМЕС)

ИФИМЕС подготви анализа за актуелната политичка ситуација во Западен Балкан по серијата состаноци на регионалните лидери и европски претставици. Од опсежната анализа „Западен Балкан 2023: Од Солунската декларација до воведувањето на ЕТИАС, ги издвојуваме најважните и најинтересните делови. 

ЕУ не знае што да прави со Западен Балкан

Неодамна во Солун беше прославена 20-годишнината од потпишувањето на Солунската декларација, по што беа одржани Бледскиот стратешки форум (БСФ), самитот на процесот Брдо-Бриони во Скопје и самитот на Берлинскиот процес во Тирана во октомври.

На Бледскиот стратешки форум, претседателот на Европскиот совет, Шарл Мишел, најави проширување на ЕУ во 2030 година. Веднаш потоа следуваше демант на портпаролката на претседателката на Европската комисија, Урсула фон дер Лајен, дека се уште не може да се зборува за одредување на временската рамка за проширување на ЕУ. Во нејзиниот неодамнешен годишен говор за состојбата на ЕУ во Европскиот парламент, Фон дер Лајен повторно зборуваше за проширувањето, повеќе во имагинарна отколку во вистинска смисла.

Аналитичарите сметаат дека ЕУ не знае што да прави со Западен Балкан и ги охрабрува земји од регионот со различни декларации и изјави, со што истовремено прави еден чекор напред и два чекора назад. Ако ЕУ не се прошири на Западен Балкан, тоа секако ќе го направи Русија која станува се поважен фактор на Западен Балкан, бидејќи Балканот од политичко се повеќе станува безбедносно прашање.

Босна и Херцеговина со „нов модел“ на демократија

Назначувањето на високиот претставник на меѓународната заедница во БиХ, Кристијан Шмит (ЕПП/ЦСУ) е најслабото наследство на Ангела Меркел. Високиот претставник во Босна и Херцеговина денес, како некогаш поранешниот пратеник на султанот Омер Паша Латас, ги регулира односите во Босна и Херцеговина. Лицемерието на политиката на ЕУ се сублимира во постапките на високиот претставник во Босна и Херцеговина. Гледајќи еден од неговите извештаи до Советот за безбедност на ОН, во кој тој афирмативно пишува за Драган Човиќ (ХДЗБиХ), тој му одава најголемо меѓународно признание на човек кој во БиХ е повзан со правосилни пресуди за криминално дејствување и работи на расурање на БиХ.

Имаме пракса Обвинителството на Босна и Херцеговина да работи исклучиво во Федерацијата Босна и Херцеговина, поточно во Кантонот Сараево. ЕУ никогаш не прифати дека безбедноста на БиХ и на регионот е нејзина безбедност.

Кандидатскиот статус што и е доделен на БиХ е условен, бидејќи не се исполнети приоритетите поставени од ЕУ за почеток на преговорите. Денес имате членки на ЕУ кои не заслужуваат членство, а БиХ никако не заостанува зад нив. Второ, имате членки на ЕУ кои јавно и тајно ја поддржуваат и се договараат со Русија, а потоа се поставува прашањето што треба да направи Босна и Херцеговина за да стане членка на ЕУ. Ако има волја во ЕУ, Босна и Херцеговина може да стане членка на ЕУ за рекордно краток временски период. Што има направено високиот претставник Шмит досега за да ја приближи Босна и Херцеговина до ЕУ? Измени на изборниот закон. Бонски овластувања?! САД и Велика Британија имаат т.н црни списоци, но дали високиот претставник ги примени овластувањата од Бон на лицата на црната листа? Тоа не е случај. Што се однесува до Босна и Херцеговина, во претходниот период високите претставници ги отстранијуваа политичарите од политичкиот живот во БиХ за многу помали прекршоци. Клучното прашање е, која е улогата на т.н на меѓународната заедница во БиХ во случај на конфликт, од високиот претставник, НАТО, ЕУФОР, до ОБСЕ, ЕУ и ОН. Не се применуваат алатките и механизмите со кои располага меѓународната заедница. Тие се токму од превентивен карактер. Дали БиХ ќе биде ставена во позиција на Украина?

Аналитичарите сметаат дека е важно дополнителните воени сили на ЕУФОР да се распоредат во околината на округот Брчко во БиХ во областа Орашје и Бјелина. За да се спречи можен конфликт, важно е да се распоредат воени сили на ЕУФОР, по можност американски, на територијата на округот за да се спречи евентуален конфликт. Одржувањето на редовната воена вежба „EUFOR Quick Response 2023“ (EUFOR Quick Response 2023) на територијата на Босна и Херцеговина е значаен превентивен придонес во мировните напори.

Високиот претставник во БиХ Кристијан Шмит ги инсталира новите власти во БиХ заедно со американскиот амбасадор во БиХ Мајкл Џеј Марфи, иако владата на ниво на Босна и Херцеговина можеше да се формира без Милорад Додик и СНСД, Драган Човиќ и ХДЗБиХ и без Бакир Изетбеговиќ и СДА. Истиот тим реши да ја елиминира СДА од власт и влијаеше на Милорад Додик да ги признае украдените избори и на тој начин да му овозможи да стане претседател на ентитетот Република Српска. Така, меѓународната заедница воведе „нов модел“ на демократија во Босна и Херцеговина и сега наводно се пресметува со Милорад Додик. Ако меѓународната заедница имаше намера да направи пробив во БиХ, односно пресврт, владата можеше да се формира без  СНСД, ХДЗБиХ и СДА, што би претставувало силен импулс за создавање нова политичка клима во БиХ, која би ја доближила таа земја до ЕУ, а сега е доведена во состојба на опструкции, блокади и отворен пат кон распаѓање на државата. Ситуацијата дополнително ќе се искомплицира доколку Русија отстапи од Дејтонскиот договор, како што отстапи од одредени меѓународни договори, со кои се договори рамнотежата на нуклеарното оружје во светот. Босна и Херцеговина е во најкритичниот период од крајот на војната, додека актуелните власти очигледно го напуштија НАТО-патот, за што придонесе и Република Хрватска со своите постапки во позадина.

Косово буре барут

Еден дел од меѓународната заедница во Косово е креатор на бројни проблеми, бидејќи се доведе во „понижувачка ситуација“, инсистирајќи кај косовските власти по секоја цена да се одржат локални избори во април 2023 година во четири општини со српско мнозинско населени на северот на Косово (Митровица, Зубин поток, Звечан и Лепосавиќ). Локалните избори се одржаа иако немаше услови за тоа, со излезност од само 3,5 отсто, а во доминантно српските области градоначалниците станаа Албанци. Очигледно, меѓународната заедница реши да ги повтори грешките од минатото и дополнително да ја продлабочи кризата.

Договорот од Брисел од 2013 година предвидува конституирање на Заедницата на српските општини (ЗСУ) на Косово. Заедницата на српските општини се конституира со статутот, но е загарантирана со законите на Косово, за чии промени е потребно двотретинско мнозинство. ЗСО може да се распушти само со одлука на општините членки. Иако е надвор од правниот систем, ЗСО е дел од уставно-правнио поредок на Косово. Косовските власти одбиваат да го спроведат формирањето на ЗСО, повикувајќи се на одлуката на Уставниот суд, со која се констатирани 24 прекршувања односно одредби, кои не се во согласност со Уставот на Косово. Формирањето на Заедницата на српските општини е начин за нормализирање на односите, се друго ја цементира постојната неодржлива состојба.

Стравот од формирањето на ЗСО е претеран, бидејќи се уште не се знае како ќе изгледа Сојузот на општини со српско мнозинство, кој би го основале 10 општини, кои вкупно немаат повеќе од 100.000 жители и би можеле едвај да бидат фактор на дестабилизација. Надлежностите што ќе ги добие ЗСО нема да можат значително да ги ограничат активностите на централната власт во Приштина. Централната влада сепак би имала извршна, законодавна и судска власт на Косово.

Покрај Бриселскиот договор, никој не обрнува внимание на Вашингтонскиот договор потпишан во 2020 година, кој за разлика од Охридскиот договор, беше потпишан. Затоа има очекувања дека Охридскиот договор ќе биде заборавен, бидејќи треба да се најде ново одржливо решение по моделот „вин-вин“.

Аналитичарите сметаат дека доколку треба да се воспостави нормализација на односите меѓу официјален Белград и Приштина, што ќе обезбеди траен мир и долгорочна стабилност, неопходно е во трајното решение покрај петте земји од ЕУ и НАТО кои не го признаа Косово, да се вклучат и Русија и Кина, без чие учество нормализацијата на односите може да биде само делумна и привремена.

Меѓународната заедница инсистира страните во дијалогот сериозно да ги сфатат своите обврски кои произлегуваат од Договорот за нормализирање на односите. На разговорите во Брисел на 14 септември 2023 година, претседателот на Србија Александар Вучиќ, прифати компромисен предлог за нормализација на односите на тој начин што истовремено се спроведуваат политичките аспекти на нормализацијата и се работи на формирање на ЗСО, но косовскиот премиер Албин Курти го отфрли предлогит, инсистирајќи на признавање од Србија, што Вучиќ решително го одби.

Аналитичарите сметаат дека би било прифатливо на потписниците на договорот да им се понуди автоматско членство во ЕУ со потпишување на сеопфатен правно обврзувачки договор за нормализација на односите. Тоа не е невозможно со оглед на веќе познатиот преседан со Бугарија и Романија, а Србија во моментов е многу поважна за ЕУ ​​на економски и политички план отколку што беа тогаш Романија и Бугарија. Може ли ЕУ да ја „проголта“ оваа жаба за доброто на сите? Аналитичарите сметаат и дека еден дел од меѓународната заедница е дел и од проблемот, а Косово станува буре барут и затоа треба сериозно да се сфати изјавата на Вучиќ дека Косово станува безбедносно прашање.

Вучиќ и Курти досега се сретнаа осум пати и немаат потпишано никаков договор, вклучително и Охридскиот договор за нормализација на односите од февруари годинава, кој беше постигнат само усно. Поради отфрлањето на предлогот за деескалација, Косово веќе е под мерки на ЕУ, кои претставуваат своевидни санкции и веќе предизвикале, според премиерот Курти, штета од 500 милиони евра.

Од Солунската декларација до воведувањето на ЕТИАС

Од 1 јануари 2024 година, ЕУ го воведува Европскиот систем за информации и овластување за патување (ЕТИАС) за трети земји, од што не се изземени и државите од Западен Балкан. Овде се поставува прашањето, дали ЕУ навистина сака проширување на ЕУ или сака трајно да го зацементира процесот на проширување со воведувањето на ЕТИАС? Во исто време, ЕУ бара од земјите од Западен Балкан да воведат визи за граѓаните од трети земји. Тоа најмногу би ја погодило Србија, која има безвизен режим со многу земји. Со воведување визи за поголем број земји членки на Движењето на неврзаните, Србија би ги поништила позитивните ефекти од Самитот на неврзаните во октомври 2021 година, кој се одржа во Белград и кој претставува пресвртница во развојот и подобрувањето на односите со тие земји. Примената на регулативата ЕТИАС би значела воведување визи за земјите со кои Србија почна да развива интензивна економска соработка, што би предизвикало огромни штети за Србија и другите земји од регионот.

Во пракса, системот ЕТИАС значи дека секој граѓанин на која било земја од Западен Балкан ќе треба да пополни посебна апликација пред да влезе во ЕУ и на тој начин да побара дозвола за влез во Унијата. Ова практично значи тивко воведување на нов електронски квази-визен режим, во споредба со сегашното слободно движење за сите граѓани на Западен Балкан (освен Косово). Ова го поништува кандидатскиот статус, бидејќи нема да значи ништо и граѓаните на земјите од Западен Балкан ќе бидат во иста позиција како и сите други патници, кои доаѓаат од кој било дел на светот во ЕУ. ЕУ треба да го прекине воведувањето на ЕТИАС за земјите од Западен Балкан и да размисли за брзо прифаќање на овие земји во покане во членство во ЕУ. Се поставува прашањето дали регионот на Западен Балкан, со вкупен број на жители, како што заедно имаат Чешка и Словачка, може да ја загрози интеграцијата на 450 милиони жители на Унијата.

Аналитичарите предупредуваат дека со усвојувањето на Солунската декларација, ЕУ ги охрабрила земјите од Западен Балкан кон членство во ЕУ, јасно изразувајќи ја европската перспектива на регионот. Воведувањето на ЕТИАС, односно електронските визи за влез во ЕУ, го прави процесот на проширување и сето она што е кажано од европските претставници бесмислено и го нарушува и онака разнишаниот углед на ЕУ во регионот на Западен Балкан. Ова практично значи тивко воведување на нов квазивизен режим, во споредба со сегашното слободно движење за сите граѓани на Западен Балкан. ЕТИАС е уште една од стратешките грешки на ЕУ во однос на Западен Балкан. Грешките доаѓаат поради слепилото на бриселските функционери, кои измислуваат такви решенија, поради незнаењето на водечките европски политичари, кои не покажуваат интерес за проширувањето како такво, и поради возвишениот и често понижувачки однос што го покажуваат кон Западен Балкан. Русија и Кина, напротив, многу внимателно ги следат овие процеси и реагираат промислено и агресивно.

ЕКСПО 2027 е шанса за сите на Западен Балкан

Србија е избрана за домаќин на ЕКСПО во 2027 година, што е резултат на процесот на ребрендирање на Србија во регионалните и меѓународните односи, што пред неколку години го започна претседателот Александар Вучиќ.

Србија доби најголем број гласови во четири круга гласање на Генералното собрание на Меѓународното биро за изложби (БИЕ). Србија како единствена земја од Југоисточна Европа се натпреваруваше со САД, Тајланд, Шпанија и Аргентина да биде земја домаќин на оваа престижна изложба.

Покрај одбележувањето на 60-годишнината од основањето на Движењето на неврзаните во октомври 2021 година, што беше еден од најголемите планетарни настани таа година, изборот на домаќин за ЕКСПО 2027 е историски успех за Србија, но и шанса Србија и регионот на Западен Балкан да бидат вклучени во организацијата и презентацијата на ЕКСПО 2027. Србија ја потврди својата посветеност за развој и зајакнување на регионалните односи со гласањето за Албанија да биде избрана за непостојана членка на Советот за безбедност на ОН. Многу компании од регионот ќе бидат ангажирани во проектот ЕКСПО 2027 и тоа е шанса за Западен Балкан да го покаже своето ново „убаво лице“./

Фото: МИА архива