Скопје, 11 мај 2023 (МИА) - Внесувањето на Бугарите во Уставот на Северна Македонија не е единствениот критериум којшто е потребен за отворање на втората меѓувладина конференција, односно првиот преговарачки Кластер. Со потпишувањето на Вториот протокол земјава се обврзува да исполни и низа други задолженија. Некои од нив се јасно дефинирани и за нив не е потребна некоја дополнителна елаборација, додека други покренуваат дилеми и треба длабински да се анализираат и дебатираат, како што се историските прашања и говорот на омраза.

Ова го посочуваат од Институтот за демократија во освртот за некои мерки од Вториот состанок на меѓувладината комисија, формирана врз основа на членот 12 од Договорот за пријателство, добрососедство и соработка меѓу Северна Македонија и Бугарија, што се одржа на 17 јули 2022 во Софија.  

Нагласуваат дека транспарентноста во билатералните односи меѓу двете држави е во целосна наша корист и на истата треба да се инсистира по секоја цена.

-Договорот со Бугарија станува значаен услов и критериум за започнување на преговорите. Уште повеќе специфичното акцентирање на членот 12 од Договорот за добрососедство што алудира на заедничката владина комисија да ја следи неговата имплементација ги вметнува на некој начин голем дел од бугарските барања како значајни критериуми за започнување на процесот на преговори. Нашето толкување и нашата грижа е дека не е единствено вметнувањето на Бугарите во Уставот критериум за започнување на преговорите, туку и серијата на мерки што со овој втор Протокол ги презема Владата, бидејќи има мерки што треба да се преземат пред и по започнувањето на преговорите, односно отворањето на првата меѓувладина конференција, вели Марко Трошановски од Институтот за демократија.

Исто така, потсетува тој, како дел од патоказот за владеење на правото станува и Акцискиот план што вклучува и содржини од Протоколот а тие содржини се однесуваат и на преземање мерки и механизми за справување со говор на омраза, недобронамерна пропаганда, а тука е и работата на Историската комисија, образовните прашања и слично.

-Поттикнати меѓудругото и од случајот на Пендиков, каде што видовме дека недефинирањето на овие процедури и мерки, неспецифичното дефинирање на овие преземени обврски од Протоколот е оставено на слободно толкување на бугарската страна, нашата грижа е дека мерките што се обврзавме да ги преземеме минатото лето и што ќе бидат реоценувани ова лето, повторно од истата меѓувладина комисија за членот 12 од Протоколот, можат да постојат заклучоци дека Македонија не ги спроведува мерките, односно Договорот, во добра волја, оценува Трошановски.

Во случајот со Пендиков, додава тој, и покрај сите преземени мерки од македонска страна, гестовите на политичка волја за решавање, посетите на шефот на дипломатијата Бујар Османи на Софија, отворањето на случај во Обвинителството, се она што како држава ние го направивме, бугарското Собрание донесе декларација дека земјава не е посветена на ефикасно справување со насилството и говорот на омраза.

-Таа декларација на Собранието може понатаму да стане аргумент бугарската Влада да каже дека договорот не се спроведува и согласно на тоа да стане аргумент дека Бугарија нема основа да се согласи на комплетирање на меѓувладината конференција, оценува Трошановски.

Вели дека со документот сакаат да фрлат светло на мерките што ги презеле и да посочат што Владата во овој период треба да направи – да отвори дебата, да развие процедури, за да не се доведеме, вели, како сега, во ситуација кога избрзано се носат документи, процедури и државни позиции што не се широко консултирани, што не произлегуваат од општествен консензус и длабоко ја зголемуваат поларизацијата во општеството. 

Поради тоа алармираат на потенцијалните ризици поради кои повикуваат да се отвори дебата и да се донесат механизми, документи и процедури, зад коишто ќе застане целото општество за да не се случува понатамошна поларизација.

Од Институтот за демократија натаму укажуваат на што како држава сме се обврзале за да ја комлетираме меѓувладината конференција, меѓу другото, велат, она што не е видливо, а е потребно да се адресира што поскоро е системски пристап кон долгорочно и во пракса втемелено решавање на задолженијата кои произлегуваат од билатералниот договор со Бугарија, но и со Грција. Исто така, посочуваат, недостасува и јасна временска рамка на исполнување на обврските и следствено градење општествен консензус за напредок во процесот на европска интеграција.

-Иако не е експлицитно напомнат, Акцискиот план за заштита на правата на припадниците на (сите) малцинствата или заедниците (и на бугарското), вклучително, меѓудругото, на полето на недискриминација, борба против говорот на омраза, образование, како и воспоставување ефективни мерки, механизми за известување и идентификување на соодветните одговорни институции ќе биде од круцијално значење за динамизирање на процесот. Овој акциски план ќе биде прилог кон Патоказот за владеење на правото кои ги опфаќа поглавјата 23 и 24, додаваат оттаму.

Посочуваат дека во врска со размената на копии од сите образовни програми, учебници, учебни помагала и други релевантни учебни материјали во образовните програми на двете држави треба да се утврдат обемот, правната рамка, форматот, детална листа, надлежни институции со специфицирани обврски за да се отстранат сите дилеми и толкувања на оваа двострана обврска. Во оваа и сите натамошни обврски, нагласуваат, не треба да се заборави нерамноправноста и асиметријата која постои во процесот.

-Што се однесува до говорот на омраза, а особено со оглед на актуелноста и акутноста на состојбата со говорот на омраза на двете страни, потребна е и итна реакција на МНР во координација со Министерството за правда, вклучително и Народниот правобранител да се отпочне комуникација со Европската агенција за основните права, со цел користење на нејзината експертиза, совети и насоки за воспоставување функционален сеопфатен механизам со целосен респект на сите меѓународни норми и обезбедување заштита на слободата на мисла и говор, нагласуваат од Институтот за демократија.

Во овој дел, дополнуваат, се напоменува и преземање ефикасни мерки за превенирање на недобронамерна пропаганда од страна на институции и агенции и ќе обесхрабруваат активности на приватни субјекти. Дилемата која се воочува тука, посочуваат, е потреба од дефинирање на добронамерна пропаганда и институционална поставеност и одговорност за утврдување на истата.

-Важно е да се утврди кои се тие активности на приватни субјекти бидејќи тие не влегуваат во опсегот на државното финансирање и уживаат независност во извршувањето на своите приватни и деловни активности. Исполнувањето на оваа обврска е доведено во прашање поради неможноста дејствијата на поединци да бидат контролирани од државата и преставува постојана закана за слободно толкување и злоупотреба од страна на Бугарија при утврдување неисполнувањето на обврските од договорот. Типичен пример е неодамнешниот случај со Пендиков, додаваат оттаму.

Натаму, од Институтот за демократија посочуваат дека темата за историјата е столбот на кој се потпираат сите билатерални барања на Бугарија кон Северна Македонија, и од кој извираат недоразбирањата, вклучително и негирањето на македонскиот јазик и етногенезата на македонскиот народ.

-Согласно со Протоколот, државите ќе ги објават на интернет страните на двете влади сите веќе усвоени препораки од досегашната работа на Заедничката мултидисциплинарна експертска комисија за историски и образовни прашања, во рок
од еден месец. Ако ова е договорената пракса, дали е тоа направено и во чиј интерес е нивното необјавување е прашање кое треба да се постави на двете влади?, прашуваат од Институтот за демократија.

Зоран Нечев од Институтот за демократија оценува дека бугарската историска комисија е позаштитена од нашата и уште повеќе, кај нас е претворена во „монета за политичко поткусурување“, а според договореното таа решава дали некои препораки за историските настани или личности ќе се најдат во учебниците или не. Дилема, според него, е дали има автоматизам меѓу препораките што ги носи историската комисија и нивното официјализирање, дали Владата мора да ги прифати во целост или само делови од препораките и како тука ќе се слушне гласот на другите засегнати страни, бидејќи обврската е преземена од државата, а не само од Владата.

-Во овој дел интересна е едностраната обврска на Владата да достави прелиминарен урнек од лекција за 7 одделение од образовната програма на Северна Македонија на тема Самоилова држава. Навидум едноставна обврска која не
би требало да предизвика никакви проблеми. Но, се работи за специфична тема за која има несогласувања меѓу двете држави, а исто така е интересно и е избегнувањето на специфичното поимање на учебникот. Обврската на конкретна тема Самоил може да наметне притисок за наоѓање на решение по секоја цена. Од друга страна, зборот подготовка во реченицата која се однесува на доставувањето на урнекот најавува т.е може да претставува воспоставување на одреден преседан кој ќе биде применуван во иднина. Ако читањето на оваа обврска оди во оваа насока, тогаш ова треба да биде институционално и правно регулирано имајќи предвид дека вакви интервенции ќе бидат барани од бугарската страна во повеќе наврати во процесот на европска интеграција. Препораките на заедничката Комисија имаат смисла само доколку се дефинирани и усогласени со взаемно разбирање и согласност и имаат влијание на образовните програми од двете страни, реципрочно, наведува Инстутот за демократија во освртот кон протоколот од Вториот состанок на заедничката меѓувладина комисија меѓу Северна Македонија и Бугарија, одржан на 17 јули 2022 во Софија. нд/лв/

Фото: МИА архива