12 ноември 2023

(Foreign affairs)

За да ја врати ќе треба да прифати намалена улога за време на глобална конкуренција

Уште од 1947 година, кога Генералното собрание на ОН гласаше за поделба на Палестина на еврејски и арапска држава, организацијата се справува со кризи на Блискиот Исток. Во последниве децении, дискусиите за израелско-палестинскиот конфликт во ОН ја прикажуваа истата основна динамика: САД го користат своето вето за да ги блокираат критиките на Израел во Советот за безбедност, додека арапските држави ги собираат земјите во развој за да ги одбранат Палестинците. Дебатата во ОН во неделите по нападот на Хамас врз Израел на 7 октомври во голема мера ја следеше оваа позната шема. САД го блокираа Советот за безбедност да бара прекин на огнот во Појасот Газа, но не можеа да ја спречат резолуцијата донесена кон крајот на октомври со огромно мнозинство во Генералното собрание со која се бара „хуманитарно примирје“.

Сепак, дипломатите во канцелариите на ОН во Њујорк и Женева велат дека оваа криза се чувствува поинаку - и дека нејзините ефекти може да се прошират надвор од Израел и Појасот Газа до самата ООН. Нивните предупредувања делумно се реакција на бруталноста на Хамас, зголемениот број на жртви во Газа од бомбардирањето на Израел и ризиците од регионална ескалација. Но, раширениот песимизам за иднината на ОН, исто така, одразува губење на довербата во организацијата. Скептицизмот во врска со ефикасноста на институцијата дизајнирана да ги одразува односите на моќта од дваесеттиот век и да се справи со повоените проблеми не е нова. Меѓутоа, во текот на минатата година, ОН се чинеше повеќе без кормило од кога и да е, неспособни да одговорат на кризи кои се движат од насилни судири во Судан и Нагорно-Карабах до државниот удар во Нигер. Дипломатите на Советот за безбедност велат дека тензиите меѓу Русија и Западот околу Украина - тема на голем број бесплодни дебати во ОН од руската инвазија на Украина во февруари 2022 година - ги поткопуваат дискусиите за прашања во Африка и на Блискиот Исток. Во септември, генералниот секретар на ОН, Антонио Гутереш, на годишниот состанок на Генералното собрание предупреди дека се наѕира „голем слом“ во глобалниот систем на управување.

Војната меѓу Израел и Хамас се заканува да го наруши кредибилитетот на ОН во одговорот на кризите. Наскоро, националните влади и претставниците на ОН ќе се соочат во пресметката. Тие мора да се соочат со прашањето како ОН можат да придонесат за мирот и безбедноста во време во време кога заедничкиот јазик меѓу големите сили се намалува од ден на ден. Од крајот на Студената војна, државите и граѓанските организации ги повикуваа ОН да се справуваат со големи и мали конфликти по навика. Но, сега се чини дека институцијата се соочува на нејзините геополитички ограничувања.
ОН прилагодени на денешните времиња ќе треба да ги намалат своите амбиции. Во однос на безбедносните прашања, организацијата треба да се фокусира на ограничен број приоритети и да ги предаде уздите на управувањето со кризи на други кога тоа е можно. За одредени меѓународни проблеми сè уште ќе биде потребна координација што е можна само во ОН. Дури и кога се чини дека конкурентските земји ја напуштаат дипломатијата, институцијата останува место каде што противниците можат да ги надминат своите разлики и да најдат можности за соработка. Наместо да дозволат тековните конфликти да ја распарчат институцијата, националните влади и претставниците на ОН мора да работат на зачувување на нејзините највитални функции.

Почеток на спиралата

Кризата на доверба во ОН се побвеќе се зголемуваше по инвазијата на Русија врз Украина. Во неделите потоа, дипломатите беа загрижени дека тензиите меѓу големите сили ќе ги парализираат ОН. На почетокот изгледаше како нивните стравови да се погрешни. Русија, САД и нејзините европски сојузници се вклучија во жестоки дебати за војната во Украина, но тие неволно продолжија да се координираат за други прашања. Советот за безбедност, на пример, успеа да воведе нов режим на санкции за бандите кои го тероризираат Хаити и да се договори за нов мандат на ОН за соработка со талибанската влада во Кабул за доставување помош на настраданите Авганистанци. И Русија и Западот изгледаа подготвени да го искористат најмоќното тело на ОН како простор за соработка.

Во меѓувреме, САД и нивните сојузници собраа значителна поддршка за Украина во серија гласања на Генералното собрание за да ја осудат руската агресија. До првите месеци од оваа година, многу дипломати се надеваа дека ОН ќе го задржат својот капацитет за заедничка акција, дури и кога многу нејзини членки се соочија поради војната во Украина.

До пролетта, оваа кревка рамнотежа почна да се распаѓа. Русија со зголемена зачестеност делуваше како спојлер во ОН. Во јуни, Москва планираше со владата на Мали - која се обрати до приватната воена компанија Вагнер поддржана од Кремљ за безбедносна помош - да ги принуди мировниците на ОН да се повлечат од територијата на Мали, ставајќи крај на децениската мисија. Во јули, Русија стави вето на обновувањето на мандатот на Советот за безбедност, за хуманитарните агенции на ОН да доставуваат помош до деловите на бунтовниците во западна Сирија. 

Москва, исто така, се повлече од Црноморската иницијатива за жито, договор постигнат со посредство на ОН и Турција во јули 2022 година, кој и овозможи на Украина да извезува земјоделски производи без руско мешање.

Војната на Блискиот Исток уште повеќе ги заостри односите и во ОН. За време на минатите ескалации на израелско-палестинскиот конфликт, вклучително и избувнувањето на насилствата во Газа во мај 2021 година, Русија и Кина во ОН се воздржуваа од премногу гласно критикување на вмешаноста на Соединетите Држави. Овој пат, Кина уште еднаш ја избегна конфронтација, ограничувајќи ги своите коментари на повици за прекин на огнот. Но, Русија даде се од себе да ја искористи ситуацијата. Откако САД ставија вето на резолуцијата на Советот за безбедност со која се повикува на хуманитарна помош за Газа во средината на октомври, рускиот амбасадор во ОН, Василиј Небезнија, се пожали за „лицемерието и двојните стандарди на американските колеги“ и имплицираше дека Вашингтон можеби ја поттикнува војната да ја зголеми продажбата на оружје. Позицијата на Русија во врска со конфликтот ги изнервира нејзините колеги членки на Советот за безбедност, кои бараа заеднички јазик за хуманитарните прашања, па дури и арапските држави, кои се сомневаат дека Москва го искористува палестинското страдање за свои цели.

Ако Русија ги „меша пердувите“ во ОН, безусловната поддршка на САД за Израел предизвика поголема дипломатска штета. Ефектите се најјасни во Генералното собрание, каде коалицијата на држави кои претходно ја поддржуваа Украина се распадна околу Газа. На 27 октомври, Генералното собрание донесе резолуција со која се повикува на „хуманитарно примирје“ меѓу Израел и Хамас, со 120 „за“, 14 „против“ и 44 воздржани. Соединетите Држави гласаа против резолуцијата, наведувајќи го неуспехот на текстот да го осуди Хамас за неговите злосторства. Европските земји беа поделени, некои гласаа за, некои против, а некои воздржани. Последиците беа предвидливи. Дипломатите од земјите во развој приватно посочија дека можеби ќе ги отфрлат идните резолуции на ОН за поддршка на Украина како одговор на недостатокот на западна солидарност со Палестинците.

Оваа најнова поделба веројатно ќе го намали неодамнешниот притисок на САД да ги подобрат своите односи со глобалниот југ во ОН. Администрацијата на Бајден повика на реформи во Советот за безбедност што би можеле да им дадат поголем глас на Брзил и Индија, и вети дека ќе работи со Светската банка и Меѓународниот монетарен фонд за да го обезбеди многу потребното финансирање на долговите на земјите во развој. Пред актуелниот конфликт, Вашингтон имаше одреден напредок во ова, но сиромашните земји можеби ги ценат убавите зборови, но тие сè уште чекаат готовина. Сега, позицијата на администрацијата на Бајден за Израел и Газа може да го поништи напредокот што го постигна.

Седење на страна

Војните во Украина и на Блискиот Исток не само што ги влошија дипломатските судири меѓу земјите-членки на ОН. Тие, исто така, извршија огромен притисок врз лидерот на ОН, Гутереш, и врз целиот систем за управување со конфликти на институцијата. Без обединета поддршка од Советот за безбедност, Гутереш и Секретаријатот на ОН, кој има секојдневен надзор над мировните операции на ОН, се мачеа да ја одржат работата на организацијата за управување со конфликти на вистинскиот пат. Во проблематичните места како Судан, Мали и Демократска Република Конго, владите и завојуваните страни одбија да соработуваат со посредниците на ОН или побараа повлекување на мировниците на ОН, свесни дека веројатно нема да се соочат со вистински казни за тоа. Организацијата успеа да го задржи своето хуманитарно присуство во места како што е Авганистан, но се соочува со сè поголеми недостатоци во финансирањето бидејќи многу западни донатори ги намалуваат буџетите за помош додека трошат значителни суми за воена и хуманитарна помош за Украина.

Гутереш се најде фатен во дипломатски вкрстен оган околу настаните на Блискиот Исток. Откако тој рече дека нападот на Хамас врз Израел „не се случи во вакуум“ во говорот пред Советот за безбедност на 24 октомври, Израел го повика да поднесе оставка и ја намали соработката со хуманитарните претставници на ОН. Гутереш негираше каква било сугестија дека неговите зборови би можеле да се толкуваат како оправдување за, како што ги нарече, „актите на терор“ на Хамас, а израелскиот одговор на крајот му даде поттик на Гутереш откако други земји, вклучително и САД, застанаа во негова одбрана. Но, начинот на кој коментарот прерасна во дипломатски инцидент покажа колку операциите за помош на ОН се ранливи на политички несогласувања. Таа ранливост е трагично јасна и на теренот: речиси 100 вработени на ОН се убиени во Газа од почетокот на војната.

Во зависност од должината и опсегот на војната меѓу Израел и Хамас, присуството на ОН во регионот може да се прошири или намали. Ако непријателствата завршат релативно брзо, агенциите за помош на ОН ќе играат значајна улога во напорите за опоравување. Во едно постконфликтно сценарио, кое, наводно, беше претставено од страна на американските и израелските официјални лица, од ОН може да се побара да управуваат со Газа откако израелската војска ќе го исчисти Хамас. Спротивно на тоа, ако војната трае доволно долго за да се прошири низ регионот, тоа би можело да го загрози долгогодишното мировно присуство на ОН во јужен Либан и на Голанската висорамнина. Кога Израел последен пат започна операција во јужен Либан, во 2006 година, Советот за безбедност беше блиску до затворање на мисијата на ОН таму, но го смени курсот откако либанската влада се спротивстави. Денес, проширената војна што би ги вклучила Хезболах и Иран не само што може да доведе до повлекување на мировниците на ОН, туку и да ја загрози хуманитарната и дипломатската работа на организацијата на други места на Блискиот Исток, како во Ирак и Јемен.

Намалување на амбициите

Без разлика како завршуваат војните на Блискиот Исток и Украина, трендовите во ОН укажуваат на проблемите што претстојат. Дипломатското неединство и оперативната ранливост што ја измачуваат организацијата сега веројатно ќе се влошат како што ќе се прошират глобалните поделби. ОН, сепак, нема да се вратат на времето од Студената војна. Во 1959 година, Советот за безбедност донесе само една резолуција. Од почетокот на 2023 година, и покрај лошата состојба на односите меѓу неговите постојани членки, Советот донесе повеќе од 30 резолуции за ажурирање на мандатите за различни мировни операции и за санкции на ОН. Но, ОН се исто така далеку од својот врв по Студената војна, кога телото редовно одобруваше мировни операции, посрднички мисии и пакети санкции како одговор на новите конфликти.

Можеби нема јасен пат како ОН да ја врати својата поранешна улога како сеопфатна платформа за справување со меѓународните кризи, но организацијата сè уште може да ја искористи и намалената улога. Се чини дека претставниците на ОН веќе го признаваат нивниот ограничен мандат. Во јули, Гутереш ја објави „Новата агенда за мир“ на ОН, која ги намалува мировните мисии на организацијата и наместо тоа ги повика членките на ОН да се фокусираат на новите безбедносни закани, како што е вештачката интелигенција. Дури и овде, не е јасно колкаво влијание може да имаат ОН: големите играчи во вештачката интелигенција, особено Соединетите Американски Држави и Кина, можеби не сакаат организацијата да претседава со регулирањето на технологиите за вештачка интелигенција.

Но, се чини дека постои апетит ОН да ја задржат својата улога на промовирање на глобалната безбедност, дури и ако преземат поограничено оперативно учество во конфликтите отколку во минатото. Наместо да распоредува свои сили, ОН би можеле да поддржат други кризни менаџери, регионални организации, па дури и поединечни земји. Овој модел веќе се тестира. Во октомври, на пример, Советот за безбедност ја овласти Кенија да води мултинационална безбедносна мисија за помош на Хаити. Соединетите Американски Држави исто така работат со северноафриканските земји на предлозите ОН да финансираат мисии за стабилизација предводени од држави во Африка, со надеж дека овие сили ќе бидат помотивирани од мировниците на ОН да се борат против милициите и бунтовниците.
Иако Соединетите Американски Држави, Кина и Русија сега се наоѓаат во спор во ОН за многу прашања, Советот за безбедност сепак би можел да воспостави нова рамнотежа. Сè уште може да послужи како место за смирување на конфликтите меѓу големите сили и за справување со мала, но значајна подгрупа на кризи во кои тие сили имаат заеднички интерес за соработка - опсег на дејствување што потсетува на функцијата на ОН за време на Студената војна. Големите сили веројатно нема да се согласат околи тоа, но има случаи - вклучувајќи го и договорот на Советот за безбедност од март 2021 година дека Мисијата за помош на ОН во Авганистан треба да остане во земјата за да се справи со талибанците - во кои Вашингтон, Пекинг и Москва сè уште имаат причини за соработка преку ОН.

Дури и кога Советот за безбедност е во застој, поширокиот систем на ОН сè уште може да игра значајна улога во управувањето со меѓународните конфликти. Агенциите за помош на ОН имаат уникатни капацитети за ублажување и задржување на ефектите од насилството, и тие продолжуваат да работат и покрај нивните сегашни буџетски главоболки. Претставниците на ОН, исто така, бараат начини да работат на спречување конфликти кои не се потпираат на надзор на Советот за безбедност, како што е искористување на средства од Светска банка за поддршка на основните услуги во слабите држави. Во период на геополитичка тензија, ОН можеби нема да ја преземе водечката улога во решавањето на големите кризи, но може да направи многу на маргините за да ги заштити ранливите.

Војните на Блискиот Исток и Украина, како и тензиите меѓу Кина и Соединетите Држави, ја отежнуваат и меѓународната соработка. Во последните недели и месеци, многу претставници и дипломати на ОН се загрижени дека организацијата е во слободен пад. Но, ако ги ажурира своите дипломатски и безбедносни улоги за да се прилагоди на новите глобални реалности, ОН сè уште можат да ја задржата својата основа и функција./

Фото: Foreign affairs