8 декември 2024

РТС - Белград

Како се ковеше претседателот

Башар е роден на 11 септември 1965 година, како трето дете на Хафез ал Асад, воен офицер и член на партијата Баат (Арапската социјалистичка партија), кој го предводеше пучот во 1971 година и стана претседател на Сирија. Семејството Асад припаѓа на Алавитите, шиитско малцинство кое сочинува околу 10 отсто од населението во земјата и доминира на политичката сцена во земјата од 1960-тите.

Во семејната распределба, Башар не се ни планираше да биде политичар. Студирал медицина во главниот град Дамаск, дипломирал офталмологија во 1988 година и служел како воен лекар пред да го заврши својот престој во Лондон во 1992 година. Меѓутоа, две години подоцна, наследникот на Хафез и постариот брат на Башар, Василиј, загина во сообраќајна несреќа.

И покрај неговото политичко и воено неискуство, Башар беше принуден да се врати во Сирија и продолжи да се подготвува за улогата на државен лидер. Со цел да ја стекне почитта од армијата и локалните моќници, тој се обучувал во воените академии и го стекнал чинот полковник во елитната Републиканска гарда.

Во исто време, околу Башар е изграден имиџот на реформатор кој е подготвен да се справи со корупцијата. Неговиот татко му ја додели функцијата шеф на владината антикорупциска агенција, која разреши неколку функционери од понизок ранг. Тој е претставен и како човек со модерни идеи, кој се залага за воведување на Интернет во комерцијална употреба низ Сирија.

Лидер со широки идеи и железна рака

Кога Хафез ал-Асад почина на 10 јуни 2000 година, по 29-годишно владеење, сириските пратеници лесно го одобрија намалувањето на минималната претседателска возраст од 40 на 34 години, што имаше тогаш Башар. Наскоро тој стана лидер на владејачката партија Баат, чиј конгрес го номинираше за шеф на државата. Еден месец по смртта на неговиот татко, Башар беше избран без противкандидат да ја води земјата во следните седум години.

Имаше протести поради наследната природа на владата, но преовладуваше оптимизмот - новиот лидер беше млад, образован и запознаен со западната култура, што Сиријците го сметаа за доволно за отстапување од статус кво, авторитарната влада и спојувањето на моќта на безбедносните и воените структури. На крајот на краиштата, Сирија беше заглавена во економска криза, а Башар во својот инаугуративен говор вети економска либерализација и политички реформи.

Сепак, и тогаш го отфрли „западниот модел на демократија“ како соодветен за земјата што ја води. Тој ја олесни строгата контрола на слободата на изразување и даде амнестија на неколку стотици политички затвореници. Тој дозволи форуми за јавна дебата и политичка дискусија и не ги осуди оние кои повикуваа на порадикални реформи. Ваквите гестови на добра волја и релативна отвореност на сириските власти западните медиуми ги опишаа како „Дамасковата пролет“.

Сепак, тој набрзо го промени курсот и го потисна прореформскиот активизам со апсења и закани, тврдејќи дека економските промени се поважни. На надворешнополитичкиот фронт, тој дополнително ги заостри односите со Израел во спорот за контролата на Голанската висорамнина. Тој ги поддржуваше палестинските и либанските милитантни организации. Кога ја осуди американската и меѓународната инвазија на Ирак во 2003 година, односите со Вашингтон и Европската Унија исто така се влошија. По убиството на либанскиот премиер Рафик Харири во 2005 година, а под притисок на Западот, тој ги повлече сириските војници од Либан, каде што беа присутни од 1976 година.

Во државата до 2005 година ја исчисти администрацијата на „старата гарда“ на моќниците што ја наследи од татко му. Управувањето со безбедносниот сектор го додели на свои роднини. Две години подоцна, тој беше реизбран речиси едногласно. Во својот нов мандат, тој се фокусираше на одмрзнување на односите со регионалните сили како Турција и Саудиска Арабија и ставање крај на меѓународната изолација, која постепено растеше од 1970-тите.

Замислен гасовод и предворје на сириската „Арапска пролет“

Меѓународната изолација на Сирија започна за време на владеењето на Хафез, кој беше наклонет кон Советите. По завршувањето на поделбата со Студената војна, Сирија стана точка на интерес на замислената рута за изградба на гасовод за проток на катарски гас од богатото поле „Јужен Парс“, кој требаше да доставува гас на Турција, а потоа и на Европа.

Во 2001 година, Доха предложи изградба на гасовод долг 1.500 километри и десет милијарди долари преку Саудиска Арабија, Јордан, Сирија и Турција, бидејќи транспортот по морски пат до европските потрошувачи беше ограничен и скап. Турско-катарскиот гасовод би им дал на сунитските кралства клучна доминација над светскиот пазар на природен гас, што исто така ќе го зајакне Катар, можеби најблискиот сојузник на Америка во арапскиот свет. Во исто време, тоа би ја намалило зависноста на ЕУ од рускиот гас.

Сепак, Башар ал Асад уште во 2009 година потврди дека ќе одбие да потпише договор со кој ќе се овозможи гасоводот да минува низ Сирија со образложение дека ги штити интересите на Москва, неговиот сојузник. Тој дополнително ги налути Белата куќа, Ријад и ЕУ кога ја поддржа руската идеја за „Исламски гасовод“, чија рута ќе води преку иранската страна на гасните полиња, преку Сирија, па сè до либанските пристаништа. Техеран на тој начин би добил поголемо влијание во регионот и во светот.

Затоа, некои медиуми и аналитичари, исто така на Запад, сметаат дека граѓанската војна во Сирија не започна со мирни протести за време на Арапската пролет во 2011 година, туку една деценија порано, кога беше претставена идејата за копнена рута за катарскиот гас.

Башар „на работ на смртта“

Од март 2011 година, Башар ал Асад се соочи со бројни антивладини демонстрации кои во бранови се проширија од Африка до улиците на Дамаск и другите поголеми градови. Асад првично направи делумни отстапки - разреши дел од својот кабинет и најави укинување на спорниот Закон за вонредна состојба и реформа на Уставниот суд. Двете институции служеа за сузбивање на активностите на опозицијата.

Сепак, спроведувањето на реформите одеше рака под рака со ескалацијата на репресијата и насилството низ целата земја. Демонстрантите беа окарактеризирани како „вооружени криминални банди“, а војската беше испратена на улица да ги смири тензиите со тенкови. Избувна граѓанска војна, бунтовниците се поделија на неколку добро вооружени формации, а во јануари 2012 година владините сили најавија „пресметка со терористите“.

Бунтовниците презедоа контрола врз големи делови од северот и истокот на земјата, а опозициската Национална коалиција беше призната од повеќе од 100 земји како „легитимен претставник“ на сирискиот народ. Не успеа ниту обидот на Асад да ја смири ситуацијата со неуспешниот референдум за нов устав на кој партијата Баас веќе нема да биде единствената. Кога на крајот на годината веќе имаше повеќе од 60.000 мртви, Асад ги отфрли мировните преговори.

На почетокот на 2013 година, провладините сили се обидоа да вратат територии во јужна и западна Сирија. Хезболах испрати војници да му помогнат на Асад, но заедничката армија се повлече поради стравувањата од меѓународна воена интервенција поради западните обвинувања дека сириските војници користеле хемиско оружје во предградието на Дамаск.

САД, Велика Британија и Франција тврдеа дека нападот со нервниот агенс „сарин“ можел да го изврши само сириската армија, па Асад, како гест на отстапка, дозволи меѓународната организација за забрана на хемиско оружје да го уништи декларираниот хемиски арсенал на државата.

Своевидната  отстапка кон Западот одеше рака под рака со кандидатурата на Асад за трет мандат. Првпат имаше противкандидати, но многумина од нив ги отфрлија изборите како фарса. Иако победи со речиси 90 отсто од гласовите, ситуацијата на терен изгледаше безнадежна, бидејќи воскресната Исламска држава и другите антивладини формации окупираа бројни поголеми градови и важни области во земјата. ИД дури прогласи калифат во Сирија и го опустоши Ирак. Асад беше доведен во ќош.

Асад преживеа

Граѓанската војна во Сирија влегуваше во својата петта година, а владините сили претрпеа голем број порази, вклучително и губењето на стратешки важниот град Идлиб. Во септември 2015 година, рускиот претседател Владимир Путин одлучи да му помогне на Башар ал Асад и нареди бомбардирање на позициите окупирани од бунтовниците. Помошта на Москва во голема мера го сврте исходот од конфликтот во корист на Асад. Сириската армија беше дополнително зајакна кога Иран, исто така, обезбеди соодветна поддршка.

Руската војска изврши интензивни воздушни и ракетни напади врз клучните бунтовнички упоришта во Алепо во 2016 година и Гута во 2018 година.

Меѓународната заедница повторно ја обвини Сирија, овој пат и Кремљ, дека нивните војници користеле „сарин“ за време на акциите во одредени сириски градови. Пентагон, поддржан од Лондон и Париз, го искористи како причина за повремени воздушни напади врз објекти поврзани со „програмата за хемиско оружје на сирискиот режим“.

Провладините сили, потпомогнати од Русите, не претрпеа сериозни штети и се фокусираа на освојување на Хомс, Дер и Идлиб, последните три бастиони на опозицијата.

Кога владините сили ги освоија Хомс и Дер, Обединетите нации предупредија дека ќе има крвав конфликт во Идлиб доколку има масовни борби, бидејќи повеќе од три милиони цивили живеат во градот и во истоимената провинција. Офанзивата беше накратко прекината во 2018 година со договор меѓу Русија и Турција, кој предвидуваше демилитаризирана тампон зона долж линијата на фронтот и повлекување на џихадистичките борци од покраината.

Бидејќи договорот не беше испочитуван, борбите продолжија во 2019 година, а речиси милион цивили ги напуштија своите домови пред Анкара и Москва да се договорат за нов прекин на огнот во март 2020 година. Асад преживеа и воспостави контрола над поголемиот дел од земјата. Бунтовниците преостанаа во фрагменти.

Нова криза и опстојување

Башар ал Асад набргу по повторното воспоставување контрола над поголемиот дел од Сирија, ја пренасочи својата политика кон справување со растечката економска криза и, барем формално, обнова на земјата. Тој убедливо победи на изборите за шеф на државата во 2021 година, среде пандемијата на коронавирус, освојувајќи повеќе од 95 отсто од гласовите.

Почетокот на четвртиот мандат беше означен и со спорадични судири со неколку преостанати бунтовнички групи без поголеми промени на теренот. Сепак, група џихадисти и бунтовници кон крајот на ноември 2024 година презедоа дел од територијата што ја држеше армијата лојална на Асад. По Идлиб стигнаа до Алепо, на север. Првпат по години сирискиот претседател повторно се повлекува.

Бунтовниците поставија опсада на Дамаск и ја изведоа својата „последна операција“ за да го соборат Асад.

Војната што Израел ја води против Хамас и Хезболах, како и конфликтот со Иран, придонесоа за развојот на настаните. Во меѓувреме, Русија е оптоварена со украинскиот фронт и меѓународната изолација. Помошта од таа страна не може да дојде толку брзо и целосно во овој момент. ссм/

фото: ЕПА