Branka D. NAJDOVSKA

Shkup, 28 gusht 2025 (MIA) - Një nga analistët politikë më të respektuar në Shqipëri, Mentor Nazarko, flet për MIA-n për të ardhmen e Ballkanit dhe zhvillimin e marrëdhënieve të ndërsjella midis vendeve të tij, por edhe për atë të medias, ndikimin e rrjeteve sociale dhe inteligjencës artificiale, lirinë dhe luftën kaotike për vëmendje, historinë, të rinjtë...

Nazarko studioi shkenca politike dhe drejtësi në Itali, ishte drejtor i gazetës "Dita Informacione" (1993-1997), këshilltar i Presidentit të Shqipërisë Rexhep Mejdani (1997-2002), por edhe këshilltar i politikanit të Kosovës Bexhet Pacolli kur ai mbante poste të larta shtetërore, i kryeministrit malazez Dritan Abazoviq...

Ai është kolumnist, moderator, redaktor në televizione të shumta kombëtare dhe private, ekspert për çështjet rajonale ndërshtetërore, por edhe lektor i së drejtës publike, së drejtës kushtetuese në Universitetin Kombëtar... Universitetin Shtetëror në Tiranë, si dhe në disa universitete private në Shqipëri dhe Kosovë. Mentor Nazarko është gjithashtu autor i librit mbi marrëdhëniet greko-shqiptare, “Lufta e Fundit”.

A ka ndryshuar pavarësia e medias në Shqipëri në 20 vitet e fundit?

Ka ndryshuar shumë, ose më saktë për keq në një farë mënyre, sepse media është bërë më pak e pavarur nga ç’ishte më parë. Pesha e fjalës, e produktit mediatik, është e kufizuar. Pse ka ndodhur kjo? Në terma sasiorë, kemi një lulëzim të televizioneve private, dhe në dhjetë vitet e fundit, media digjitale është rritur. Në pyllin e harlisur të këtyre mediave, pronësia është diversifikuar: ish-gazetarët nuk janë më pronarë të medias, por sipërmarrës, kryesisht në fushën e ndërtimit, ose që kanë interesa të forta në fushën e ndërtimit. Nëse marrim parasysh se shteti është kontraktori kryesor në ekonomi, dhe këta sipërmarrës janë të kushtëzuar në jetën e tyre - leje ndërtimi, licenca, etj., atëherë është e qartë pse pavarësia është e kufizuar. Pavarësia zhvillohet brenda hapësirës së qartë të interesave të pronarëve, të cilët kur përjashtohen nga konkurset publike ose nga marrja e lejeve të ndërtimit, shndërrohen në kritika ndaj qeverisë. Megjithatë, pluralizmi irracional - shumë media televizive ose mijëra portale për një popullsi të vogël, krijon një peisazh mediatik në dukje të pavarur.

Si i shihni marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe vendeve fqinje në dekadën e ardhshme?

Mendoj se Shqipëria ka përmirësuar ndjeshëm marrëdhëniet me fqinjët e saj - ndoshta me një luhatje të lehtë me Greqinë. Është e mundur që në nivelin politik të ketë pasur disa probleme me Kosovën, sepse Shqipëria është pjesë e frontit perëndimor që ushtron presion mbi të për të përfunduar ose normalizuar marrëdhëniet me Serbinë, dhe kështu të normalizojë marrëdhëniet me vetë Perëndimin, por marrëdhëniet midis dy shoqërive dhe ekonomive (Shqipëri-Kosovë) janë në rritje. Ky themel historik, duke shtuar kësaj rritjen e subjektivitetit ndërkombëtar të vendit - pjesëmarrjen në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, organizimin e disa samiteve të mëdha ndërkombëtare - sa afër jemi anëtarësimit në BE - do të frymëzojë hapa të rinj drejt përmirësimit të mëtejshëm në dhjetë vitet e ardhshme. Personalisht, mendoj se ka ardhur koha për një politikë të re të jashtme të Shqipërisë në rajon që çon në këtë përmirësim me një vrull të ri të këtyre marrëdhënieve. Kjo politikë shkon drejt nënshkrimit të traktateve të miqësisë me fqinjët bazuar në disa shtylla të përbashkëta - projekte strategjike të infrastrukturës; forume të përbashkëta intelektuale dhe akademike, formulim tekstesh historike nga autorë nga një vend i tretë perëndimor, heqje e barrierave për biznese të përbashkëta, biznese të përbashkëta bankare, etj., krijimi i një harte të destinacioneve unike turistike rajonale për tregje të mëdha, etj., etj. Jam i sigurt se kjo qasje do të forconte ose do të relaksonte pozitivisht faktorin shqiptar në rajon, duke zvogëluar fërkimet me etni ose popuj të tjerë. Kjo është veçanërisht e dobishme për marrëdhëniet me Republikën fqinje të Maqedonisë së Veriut.

A janë të rinjtë në Ballkan më të lidhur rajonalisht sot sesa ishin një brez më parë?

Po, ata janë më të lidhur në disa aspekte, por vuajnë edhe nga sëmundjet e të moshuarve në vendet e tyre. Nëse të rriturit nuk e njohin njëri-tjetrin, të rinjtë do t'i shohin edhe bashkëmoshatarët e tyre nga vendet fqinje nga distanca. E gjithë kjo ndërsa flitet për një rajon me 20 milionë banorë. Këtu tekstet shkollore të historisë së secilit vend kanë një ndikim, të cilat rrisin ndryshimet, madje i krijojnë ato në funksion të veprimeve ose doktrinave politike shtetërore përkatëse që prodhuan luftëra në të kaluarën jo shumë të largët. Imagjinoni, ne, intelektualët shqiptarë, nuk e njohim mirë njëri-tjetrin, e lëre më maqedonasit ose vendet e tjera fqinje. Euforia mediatike, si kudo në rajon, paradoksalisht nuk prodhoi forume televizive ose digjitale ku ka njohje të ndërsjellë; as bota akademike nuk komunikon mjaftueshëm. Një pjesë e madhe e Ballkanit tonë me një popullsi aq të madhe sa Qyteti i Meksikës është etnocentrike. Paradoksalisht, edhe në botën shqiptare ka pak media, emisione ose forume me një frymë pan-shqiptare, prandaj shqiptarët në të dyja anët e kufirit dinë pak për njëri-tjetrin. Për këto arsye, duhen organizuar forume intelektualësh ballkanas, dypalësh ose shumëpalësh. Megjithatë, duhet të fillojmë me të rinjtë: ndoshta do të ishte e përshtatshme të organizoheshin kampe edukative për qytetërime të ndërsjella për të rinjtë, me mësues në pension, në verë, në zona me plazhe, të cilat stimulojnë shkëmbimet rinore dhe njohjen ndëretnike… Ju jeni të vetëdijshëm se sa shumë ka ndryshuar imazhi i Shqipërisë midis atyre maqedonasve që vizituan plazhet tona, pasi u bombarduan me propagandë jorealiste sipas detyrave partiake. Media shumëgjuhëshe - Alsat në vendin tuaj është një shembull i mirë, madje ilustrues se si dygjuhësia rrit edhe audiencën, domethënë tregun e marketingut.

Kjo është arsyeja pse ndihem i frymëzuar t'u përgjigjem pyetjeve tuaja, me kënaqësinë që mund të komunikoj me një audiencë nga një komb tjetër... Dua të besoj modestisht se po kontribuoj disi në njohjen e ndërsjellë...

Cilët faktorë sot ndikojnë më shumë në mënyrën se si media në Shqipëri (dhe në Ballkan) e portretizojnë realitetin?

Unë filloj nga faktori më negativ rajonal. Pesha e historisë së largët dhe të afërt, e ndërtuar në një mënyrë shkatërruese, glorifikuese mbi një bazë etnocentrike, ku Serbia, për shkak të madhësisë dhe rolit të saj si promotore e disa luftërave në rajon, territorialitetit të Kishës së saj, ka peshën kryesore negative në portretizimin e këtij realiteti. Nëse do të flisja ngushtë për Shqipërinë - fraksionaliteti atomik i portaleve, televizioneve, të kontrolluara nga një tipologji e caktuar pronësie - kryesisht ndërtues ose investitorë të pasurive të paluajtshme; pronësia e vetme, jo aksionarët e shumtë, rezulton në narrativa të cekëta, jo gjithëpërfshirëse, partiake (nga një perspektivë partiake), etj. Ndërsa për sa i përket nacionalizmit, mediat shqiptare - madje të akuzuara, për shembull, nga bashkatdhetarët tanë në Kosovë - vuajnë nga e kundërta, një lloj kozmopolitizmi.

Në një kuptim më të përgjithshëm, mungesa e rotacionit në vendin tonë ka ndikuar prej kohësh në perceptimin kolektiv të realitetit. Shkurt, nëse pas 20 vitesh lexojmë në arkivat e mediave bashkëkohore për ngjarjet aktuale, vështirë se do ta kuptojmë se çfarë ndodhi sot. Mungesa e burimeve njerëzore në specializimin e nevojshëm - gazetari ekonomike, diplomatike, kulturore etj., është gjithashtu një faktor në përkeqësimin e cilësisë së medias. Stacionet e shumta televizive që kanë studio të krahasueshme me ato në Evropë nuk janë domosdoshmërisht strehë për mendim të thellë profesional, depërtim në realitet dhe një imazh cilësor të tij.

A ka histori historike që, megjithëse jo plotësisht të sakta, vazhdojnë të kenë një ndikim të madh në politikë?

Ky nuk është rasti me Shqipërinë. Sigurisht, midis nesh ka njerëz me iluzione dhe fantazi që lidhin gjithçka në botë me Shqipërinë dhe përdoren për klikime, por nuk kanë peshë të vërtetë. Shqipëria nuk vuan nga një konsum i tepërt i historisë që rrjedhimisht ndikon në politikën aktuale. Shqipëria madje ka deficite të mëdha në historinë e saj mesjetare sepse ka shumë pak mesjetarë. Ka shumë pak kërkime në arkivat e Vatikanit, Venedikut, Greqisë apo Turqisë, mbi Shqipërinë mesjetare, Arbërinë e Venedikut, Arbëreshët, Shqiptarët Ortodoks të Rekës, ata të Prizrenit, etj., mbi Arvanitët e Greqisë, etj., etj. Kjo histori është “përvetësuar” nga fqinjët serbë ose grekë, të cilët përmes kishave të tyre kombëtare përkatëse, gjuhëve të kishave, tutelës perëndimore apo lindore për ta në momentin e shpalljes së pavarësisë së tyre (nga fuqitë e mëdha) arritën të krijojnë “të vërteta historike”, të cilat u bënë “të vërteta universalisht dominuese” edhe përmes sponsorizimit të katedrave prestigjioze universitare ndërkombëtare. Kështu ndodh, për shembull, me të ashtuquajturën trashëgimi mesjetare helene, e cila fillimisht u ndërtua nga shtetet perëndimore si ushqim për Rilindjen e tyre, por edhe për arsye gjeopolitike; më vonë u konsolidua nga këto katedra të helenizmit në Oksford ose gjetkë. E gjithë kjo ndërmarrje gjigante që u zgjerua me kalimin e kohës, plus veprimi shtetëror, i kishës, etj., krijoi një vetëdije të fortë greke midis banorëve që dikur ishin arvanitë ose sllavomaqedonas, etj. Kombi grek është një komb shumëetnik, thotë historiani grek Thanos Veremis, por nuk është gjaku që flet, por vetëdija.

Me atë që kam theksuar, nuk dua të bëj pretendime territoriale, por të tregoj jorealitetin pas krijimit të alternativave etnocentrike në kohët dhe rajonet tona. Ndërkohë, dua të inkurajoj realizmin në përdorimin e historisë për qëllime aktuale, duke vajtuar se sa shumë jemi shpërdoruar ose dëmtuar si komb me një klasë shpesh, lypës anadollakë, të instrumentalizuar nga institucionet fetare në shërbim të shteteve të tjera ose duke mos pasur një mësues privat perëndimor. Prandaj, dua të bëj thirrje për orientimin e narrativave historike ose realitetit drejt pajtimit: me kaq shumë histori të përbashkët, me këto rrjedha njerëzore kaq të përziera, pse duhet të jemi kaq armiq…? Ndërkohë, unë besoj fuqimisht në marrëdhënien jetësore me Perëndimin, dhe për këtë arsye jam gjithashtu kritik ndaj mendimtarëve nga rajonet tona të cilët, me qasje historike ose fe universale, janë të investuar në shkatërrimin e imazhit të Perëndimit në opinionin publik. Për fat të mirë, Shqipëria nuk ka parti ekstremiste nacionaliste, as ekstremistë fetarë me një sfond historik, as ata me një program për të bashkuar të gjithë shqiptarët në një shtet, madje edhe gjatë fushatës së fundit, politika rajonale ishte krejtësisht jashtë saj. Maqedonia, nga perspektiva ime modeste, ka probleme të mëdha në krijimin e një versioni të konsoliduar të historisë për shkak të presionit të madh nga brenda, nga nevoja e imponuar nga lart për formimin e kombit, dhe më pas nga fqinjët e saj.

Ndërkohë, ka disa episode ilustruese të kësaj ndarjeje midis dy etnive kryesore që vjen nga historia dhe ushqehet nga partishmëria etnike (domethënë ekzistenca e partive ku edhe rryma politike është etnike) që më duken të çuditshme. Pashë ndeshjen e ekipit tuaj kombëtar me Italinë në Shkup. Golat u shënuan nga Enis Bardhi dhe një tjetër shqiptar; grupet e tifozëve maqedonas të organizuar me flamuj brohorisnin Maqedoni, ndërsa disa nga tifozët - ndoshta shqiptarë - thjesht duartrokitën. Gjithashtu, shqiptarët i shohin festat kombëtare vetëm si festa të maqedonasve, ndërsa në ato ngjarje historike kishte protagonistë të etnisë shqiptare. Me këtë dua të them se ka ende probleme në krijimin e një shteti të përbashkët ose vetëdije kombëtare. Betejat partiake për të anuluar arritjet e Marrëveshjes së Ohrit - prova më e madhe e pjekurisë së dy etnive - përdorimi i saktë i gjuhës shqipe, parimi i Badinterit, etj., etj., janë një hap prapa dhe një kontribut për destabilizim. Shqipëria, shqiptarët kanë të gjitha arsyet për të pasur marrëdhënie të fqinjësisë së mirë me maqedonasit, diçka që e sponsorizojnë edhe miqtë tanë perëndimorë. Për arsye historike, por edhe për arsye aktuale. Deti Adriatik, përmes Korridorit të Tetë, mund të jetë një det i përbashkët. 

Si e shihni të ardhmen e medias tradicionale në një kohë kur të gjithë mund të jenë “gazetarë” përmes telefonit të tyre?

Media e shtypur, gazetat, po zhduken në rajonet tona. Ky demokratizim i hapësirës mediatike nga telefoni si medium, mendoj se ka një ndikim pozitiv në selektivitetin e fortë, respektivisht  filtra të fortë rekrutimi për ata që punojnë në median tradicionale. Sigurisht, presioni për sukses, për klikime ose shikime, do ta bëjë median më komerciale, por ka një vend për të gjithë. Siç thotë një koleg i ngushtë, televizioni është një supermarket; portali është një dyqan qebapësh, një dyqan ushqimesh të gatshme (qebapë ose sufle), gazeta është një dyqan dhe libri është një butik mendimi. Unë besoj se të gjitha do të bashkëjetojnë.

Cilat janë rreziqet më të mëdha kur media ndjek klikimet në vend të së vërtetës?

Unë përpiqem t'i globalizoj rreziqet: jetojmë në një lloj trendi shoqëror vetëshkatërrues - global dhe lokal - drejt gënjeshtrave të shpikura nga grupe interesi të strukturuara mirë, të servirura shpejt përmes dyqaneve ose supermarketit gjigant të rrjeteve sociale, të shpikura nga ekspertë në “clickbait”. Kjo inkurajon përtacinë mendore, shijen e keqe kolektive, frikën, pengjet e mendjes dhe veprimin shoqëror nga demagogë të rrezikshëm. Kjo është arsyeja pse mendoj se liria ende ka nevojë për rregullim. Kur mungojnë autoritetet morale globale, kur fetë universale nuk kanë udhëheqës të pranuar universalisht, kur organizatat globale humbasin autoritetin, dyshoj se si dhe nga do të vijë ky rregullim. Djalli është jashtë shishës dhe nuk do të kthehet lehtë në të.

A është gazetari sot më shumë komentator sesa studiues?

Ekziston edhe kjo sëmundje kur dikush që duhet të raportojë në bazë të hulumtimit komenton. Ndërsa komentuesit e mirë e përgatisin produktin e tyre analitik bazuar në raportim të mirë. Kur një gazetar është komentator, atëherë të gjithë shndërrohemi në llafazanë bosh.

A mendoni se mediat sociale do ta pasurojnë debatin publik apo do ta shndërrojnë atë në një betejë kaotike për vëmendje?

Të dyja dimensionet, pasurimi apo kaosi, janë të pranishme dhe të pashmangshme në sferën publike. Për fat të mirë, ato nuk përjashtojnë njëra-tjetrën. Do të jetë kështu përgjithmonë - supozoj.

Si ndryshon opinioni publik kur algoritmet vendosin se çfarë shohim?

Ekziston një rrezik - madje ka shumë shembuj se si inxhinierët e rrjetit, së bashku me demagogët, kanë ndërtuar parti politike të suksesshme. Tani, ekspertët e rrjetit janë njerëzit më të paguar në fushata, domethënë ekspertët e algoritmeve. Për fat të mirë, megjithatë, ka edhe lëvizje studentore... që kërkojnë një ndryshim regjimi, jashtë skemave të hartuara nga kjo tipologji ekspertësh.

A mund të ketë një tuit/status i vetëm në Facebook një ndikim më të madh se një shfaqje e tërë televizive?

Sigurisht. Ne jemi në një situatë ku preferojmë produkte të shkurtra, të cilat janë lehtësisht të asimilueshe, nuk marrin kohë për t'u konsumuar dhe ju lejojnë të konsumoni shpejt shumë produkte komunikimi. Nëse një tuit ose status përgatitet me ndihmën e ekspertëve, atëherë efektet janë të shumëfishta. Megjithatë, mungojnë shfaqje të mira, me shumë zëra. 

A ka ndonjë mënyrë për të përdorur mediat sociale si një mjet për raportim objektiv, jo manipulim?

Sigurisht, do të ishte fatale të paragjykoheshin të gjitha mediat sociale në tërësi, të cilat kanë rritur hapësirën e lirisë të pakontrolluar nga qeveritë, megjithëse të rregulluara nga ... algoritme ...

A mendoni se inteligjenca artificiale do ta ndryshojë punën e gazetarëve në pesë vitet e ardhshme? A ekziston rreziku që gazetaria të bëhet "e drejtuar nga aparaturat" dhe të humbasë zërin e saj njerëzor?

Jam i interesuar për afatin tuaj pesëvjeçar - mund të ndodhë herët a vonë, forcimi cilësor dhe sasior i inteligjencës artificiale, por unë prapë mendoj se ajo që ju e quani zëri njerëzor do të jehojë më fort. Gazetari do të ketë kohë të armatoset me njohuri me ndihmën e Çetit (një emrër përkëdhelie apo I shkurtuar i emrit shqiptar Shefqet, i përdorur me humor nga një mik i ngushtë i imi për CHAT), por shumë profesione gazetareske ende e duan rolin njerëzor.

A do të ndihmojë inteligjenca artificiale në luftën kundër lajmeve të rreme apo thjesht do t'i bëjë ato më të sofistikuara?

Pa asnjë ndjenjë profetike, mendoj se të dyja do të ndodhin. Kjo është arsyeja pse besoj se kjo hapësirë ​​duhet të institucionalizohet, të rregullohet, pavarësisht lirisë së madhe që po fitojmë. Do të ketë grupe interesi që duan të zgjerojnë kontrollin e tyre mbi aplikacionet e inteligjencës artificiale, por ende ekziston mundësia e kontrollit etik mbi "përbindëshin", sepse nuk dua të besoj se do të dalë plotësisht jashtë kontrollit.

Cili është mësimi më i madh që keni nxjerrë nga karriera juaj gazetareske?

Siç tha Enco Biagi, një gazetar i shkëlqyer italian - Unë them vetëm atë që mendoj, megjithëse nuk them gjithçka që mendoj. E kam konsoliduar këtë moto profesionale të tij në një karrierë 32-vjeçare... pa luhatjet midis Skilës dhe Karibdës.

Nëse do të mund të shkruanit vetëm një artikull për pjesën tjetër të jetës suaj, për çfarë teme do të ishte?

Titulli: Si ta kuptoj më mirë babanë tim? Ai ishte një personazh i jashtëzakonshëm, me katër klasa shkolle, por një mendje brilante, krijuese, me një kujtesë fenomenale, i cili kuptonte dhe shpjegonte shumë gjëra shumë thjesht. Ai vinte nga rajoni juglindor, dhe shumë të afërm të tij janë në fshatrat e Prespës, përfshirë të ndjerin Muharrem Nexhipi, apo Profesor Ali Aliu... Do të kisha qenë më mirë nëse do ta kisha kuptuar me kohë. Shpresoj që ky artikull atipik, ku do të përpiqesha të kujtoja episodet e jetës me të dhe t'i riinterpretoja ato me optikën e sotme, ndoshta do t'u shërbente - i shkruar mirë dhe me dashuri - fëmijëve të mi. Apo kujtdo që do të ishte i interesuar të kuptonte një pjesë të rëndësishme të jetës sonë nga ky shembull universal - marrëdhënia me prindin.

Dhe nëse gjithçka që keni shkruar deri më tani mund të reduktohej në një mesazh kyç për publikun, cili do të ishte?

Imazhet e realitetit që kam ofruar në media gjatë dekadave të kontributit tim ishin të vërteta. Mund të mos kenë qenë imazhe shumë domethënëse - në të gjitha rastet, por ishin reale.

Çfarë ju dha gazetaria dhe çfarë ju mori?

Ajo forcoi humanitetin tim dhe më rrethoi me humanitetin pasurues të të tjerëve, edhe kur ishte i vështirë. Më ndikoi për mirë në cilësinë e njohurive të mia për botën përreth nesh dhe më dha disa aftësi, të cilat nuk do t'i kisha ndryshe. Megjithatë, në kohën tonë, nëse e zhvilloni këtë zanat me ndershmëri, ndoshta nuk mund të jetoni mirë vetëm prej tij. Pra, në kërkim të urave dhe në ndërtimin e tyre, unë endem nëpër rajon, duke dhënë ndonjë këshillë modeste ose duke bërë thirrje për pajtim, për të dalë në vendngjarje. Jemi pak, shumica janë më të ngjashëm sesa duan të na bindin. Pak pajtim, pak dritë, mik, vëlla, kishim nevojë dhe kemi nevojë...