Shkup, 15 qershor 2025 (MIA) – Dhjetë për qind e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme në Ballkanin Perëndimor raportojnë humbje nga fatkeqësitë natyrore dhe investimet e gjelbra mbeten të kufizuara, tregon anketa e investimeve të Bankës Evropiane të Investimeve. Përfaqësuesi i BEI në vend, Bjorn Gabriel, në intervistë për MIA-n, thekson se pengesat kryesore janë perceptimet e përfitueshmërisë së ulët, qasjes së kufizuar në financa dhe praktikave të pazhvilluara të menaxhimit të gjelbër.

Në bashkëpunim me Bankën për Zhvillim të Maqedonisë së Veriut dhe bankat komerciale lokale, Banka Evropiane e Investimeve përmes të ashtuquajturës linjë kreditore të gjelbër investoi 100 milionë euro për të mbështetur kompanitë në përmbushjen e nevojave të tyre për investime, veçanërisht në efikasitetin energjetik dhe projektet e energjisë së ripërtëritshme.

Kjo iniciativë, sipas Gabrielit, tashmë po jep rezultate të prekshme, respektivisht, kompanitë maqedonase po investojnë në modernizimin e objekteve të prodhimit, duke arritur kursime të energjisë deri në 70 për qind, duke zvogëluar varësinë nga lëndët djegëse fosile.

Në intervistën e dhënë para Forumit Energjetisë në Shkup, përfaqësuesi i BEI vlerësoi se sistemet energjetike në Ballkanin Perëndimor, duke përfshirë edhe në shtet, për shkak të infrastrukturës së vjetëruar dhe mirëmbajtjes së dobët, janë shumë të prekshme nga kushtet ekstreme të motit.

"Në Ballkanin Perëndimor, si dhe në Maqedoninë e Veriut, ndikimet e ndryshimeve klimatike janë tashmë të dukshme. Vendi po përjeton rritje të temperaturave, thatësira dhe përmbytje më të shpeshta, ndotje serioze të ajrit në zonat urbane dhe rritje të stresit të ujit për shkak të infrastrukturës së vjetëruar dhe rezervave të kufizuara. Banka Botërore vlerëson se Ballkanit Perëndimor do t'i duhen të paktën 37 miliardë dollarë gjatë dekadës së ardhshme për të ndërtuar qëndrueshmëri ndaj ndryshimeve klimatike", bën të ditur Gabrieli.

Masat e përshtatjes, të tilla si forcimi i largpërçuesve, ngritja e nënstacioneve dhe sistemet e përmirësimit, janë të nevojshme për të përmirësuar rezistencës, sipas Gabrielit.

"Temperaturat e rritura rrisin kërkesën për energji elektrike për ftohje, tendosin rrjetet dhe rrezikojnë mbingarkesën. Në vende si Maqedonia e Veriut, ku hidrocentralet janë jetike, reshjet e ndryshueshme të shiut dhe thatësira kërcënojnë furnizimin me energji. Për të ruajtur sigurinë energjetike, përshtatja duhet të përfshijë diversifikimin e burimeve të energjisë, përmirësimin e efikasitetit të ujit dhe investimet në rrjetet inteligjente, magazinimin dhe sistemet e decentralizuara për menaxhimin e ndryshueshmërisë së burimeve të ripërtërishme të energjisë", thekson Gabrieli.

Sipas tij, Ligji i Energjetikës që hyri në fuqi në maj të këtij viti është në kohë dhe harmonizon politikat energjetike të vendit me Paketën e Energjisë së Pastër të BE-së, duke prezantuar reforma të rëndësishme për të përshpejtuar tranzicionin energjetik dhe për të thjeshtuar zhvillimin e kapaciteteve të energjisë së ripërtërishme.

Maqedonia, siç vlerëson, ka treguar ambicie të forta për dekarbonizim duke u bërë vendi i parë në Ballkanin Perëndimor që miraton Plan Kombëtar të Energjisë dhe Klimës në vitin 2022, megjithatë prodhimi i energjisë elektrike mbetet shumë i varur nga lëndët djegëse fosile, duke përbërë rreth 70 për qind të miksit energjetik.

"Shpresoj që planifikimi vjetor i projekteve energjetike, procedurat e thjeshtuara për marrjen e lejeve, zgjerimi i parashikuar i magazinimit të energjisë, lidhja e tregjeve me vendet fqinje dhe masa të tjera do të ndihmojnë vendin të përmbushë qëllimet e tij ambicioze të energjisë së ripërtërishme me mbështetjen e partnerëve ndërkombëtarë si BEI", shprehet Gabrieli.

Intervistën e transmetojmë të plotë:

Z. Gabriel, në mes të qershorit, në vendin tonë do të mbahet Forumi i Energjisë, ku ju, si institucion financiar, do të merrni pjesë aktive dhe do të flisni për rolin e institucioneve ndërkombëtare në promovimin e tranzicionit të gjelbër dhe dekarbonizimit të rajonit. Sa larg është Maqedonia e Veriut në këtë plan?

- Maqedonia e Veriut ka treguar ambicie të forta për dekarbonizimin, duke u bërë vendi i parë në Ballkanin Perëndimor që miraton një Plan Kombëtar të Energjisë dhe Klimës (NECP) në vitin 2022. Plani parashikon një rritje prej 38 për qind të energjisë së rinovueshme në konsumin përfundimtar bruto, me një objektiv prej 66 për qind të prodhimit të energjisë elektrike nga burimet e ripërtërishme, kryesisht përmes investimeve në energjinë diellore dhe të erës. Vendi synon të zvogëlojë emetimet totale të gazrave serrë për 51 për qind dhe emetimet neto për 82 për qind deri në vitin 2030, krahasuar me nivelet e vitit 1990. NEKP aktualisht po rishikohet dhe shpresojmë që ambicia e vendit të mbetet e lartë.

Pavarësisht se kishin potencialin e dytë më të madh diellor në Ballkanin Perëndimor, era dhe dielli përbënin vetëm 2.5 për qind të prodhimit të përgjithshëm të energjisë elektrike në vitin 2023, dhe hidrocentralet arritën në 25 për qind (OECD). Që nga viti 2019, vendi ka zbatuar ankande të energjisë së ripërtërishme duke përdorur tarifa preferenciale dhe modele preferenciale premium. Prodhimi i energjisë elektrike, megjithatë, mbetet shumë i varur nga lëndët djegëse fosile, duke përbërë rreth 70 për qind të miksit energjetik. Megjithatë, pjesa e linjitit ra nga 76 për qind në vitin 2000 në 46 për qind në vitin 2023. Për të kompensuar këtë rënie, importet e energjisë elektrike janë rritur, por parashikohet që zgjerimi i pritshëm i kapacitetit të energjisë së ripërtërishme do të ndihmojë në balancimin e kësaj varësie dhe rritjen e sigurisë energjetike.

Në të njëjtën kohë, kornizat rregullatore duhet të ofrojnë mbështetje të mëtejshme për zhvillimin e energjisë së ripërtërishme dhe përmirësimet e rrjetit për t'u përshtatur me burimet e përhershme, të shoqëruara me investime të synuara. Menaxhimi në ndërmarrjet shtetërore mund të përmirësohet ndjeshëm dhe duhet të hartohen politika për të siguruar konkurrencë të ndershme. Masat mbështetëse të tilla si certifikatat e gjelbra tregtare dhe rikualifikimi i fuqisë punëtore janë gjithashtu thelbësore për një tranzicion të drejtë.

Në këtë kontekst, Ligji për Energjetikë i Maqedonisë së Veriut, i cili hyri në fuqi në maj 2025, është me kohë dhe jashtëzakonisht i rëndësishëm. Ai përafron politikat e energjisë së vendit me Paketën e Energjisë së Pastër të BE-së, duke prezantuar reforma të rëndësishme për të përshpejtuar tranzicionin energjetik dhe për të thjeshtuar zhvillimin e kapaciteteve të energjisë së ripërtërishme. "Shpresoj që planifikimi vjetor i projekteve energjetike, procedurat e thjeshtuara për marrjen e lejeve, zgjerimi i parashikuar i magazinimit të energjisë, lidhja e tregjeve me vendet fqinje dhe masa të tjera do të ndihmojnë vendin të përmbushë qëllimet e tij ambicioze të energjisë së ripërtërishme me mbështetjen e partnerëve ndërkombëtarë si BEI.

BEI është një nga institucionet financiare ndërkombëtare që investon vazhdimisht në Maqedoninë e Veriut. Çfarë tregojnë rezultatet e investimeve tuaja të deritanishme kur bëhet fjalë për tranzicionin e gjelbër?

- Si degë financiare e Bashkimit Evropian, Banka Evropiane e Investimeve (BEI Global) është partner i përhershëm i Maqedonisë së Veriut, duke ndarë mbi 1.6 miliardë euro kredi dhe grante deri më sot. Këto investime synojnë të përmirësojnë standardet e jetesës dhe mjedisin e biznesit në të gjithë vendin. Banka luan një rol kryesor në tranzicionin e gjelbër të Maqedonisë së Veriut, duke mbështetur infrastrukturën e qëndrueshme dhe investimet e sektorit privat të gjelbër. Në bashkëpunim me Bankën për Zhvillim të Maqedonisë së Veriut dhe bankat komerciale lokale, Banka Evropiane e Investimeve përmes të ashtuquajturës linjë kreditore të gjelbër investoi 100 milionë euro për të mbështetur kompanitë në përmbushjen e nevojave të tyre për investime, veçanërisht në efikasitetin energjetik dhe projektet e energjisë së ripërtëritshme.

Kjo iniciativë tashmë po jep rezultate të prekshme. Kompanitë maqedonase po investojnë në modernizimin e objekteve dhe makinerive të prodhimit, duke arritur kursim të energjisë deri në 70 për qind, duke zvogëluar varësinë e tyre nga lëndët djegëse fosile. Në bashkëpunim të ngushtë me Qeverinë dhe institucionet financiare, ne i ndihmojmë bizneset të zgjerohen, të adoptojnë teknologji të reja dhe të mbeten konkurruese – veçanërisht kur bëhet fjalë për kërkesat në ndryshim të zinxhirëve të vlerave të BE-së. Këto përpjekje përkthehen në krijimin e vendeve të punës, komunitete më të forta dhe një ekonomi më elastike. Që nga viti 2009, financimi i BEI-së me vlerë 650 milionë euro ka mbështetur mbi 2.500 kompani dhe ka ndihmuar në ruajtjen e rreth 140.000 vendeve të punës në të gjithë vendin.

Përveç mbështetjes së ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, BEI financon gjithashtu infrastrukturën kritike mjedisore për të rritur rezistencën ndaj ndryshimeve klimatike dhe për të mbrojtur shëndetin publik. Kjo përfshin projekte komunale të ujit që kanë përmirësuar qasjen në ujë dhe kanalizime për më shumë se një milion njerëz në 80 komuna, dhe gjithashtu forcuan sistemet e mbrojtjes nga përmbytjet. Në Shkup, ne po financojmë ndërtimin e një impianti për trajtimin e ujërave të ndotura që do të sigurojë më shumë se 70 për qind të kapacitetit të kërkuar të trajtimit të vendit, një hap thelbësor drejt qëndrueshmërisë më të madhe mjedisore.

Cilat janë planet e BEI-së për rajonin dhe për Maqedoninë e Veriut në drejtim të mbështetjes së zhvillimit të teknologjive inovative të gjelbra?

- Sipas Agjencisë Ndërkombëtare të Energjetikës, një e treta e reduktimeve të emetimeve të nevojshme për të përmbushur qëllimet klimatike do të varet nga teknologjitë që nuk janë ende komercialisht të qëndrueshme ose janë ende në zhvillim. Kalimi i këtij hendeku të inovacionit është thelbësor. Evropa krenohet me një bazë të fortë kërkimore dhe kapacitet industrial, por firmat inovative shpesh përpiqen të sigurojnë fondet e nevojshme për zgjerim. Si Banka Klimatike e BE-së, BEI luan një rol kyç duke mbështetur teknologjitë e maturuara dhe të reja. Duke ofruar kapital tolerant ndaj rrezikut dhe me një kornizë të gjatë kohore, ne ndihmojmë në uljen e kostos së kapitalit për teknologjitë e pastra dhe katalizimin e investimeve të sektorit privat me shumicë.

Në Ballkanin Perëndimor, BEI po mbështet në mënyrë aktive sektorin e R&D që çon në modernizimin e institucioneve shkencore, qendrave të inovacionit dhe universiteteve. Kjo përfshin ndërtimin e disa parqeve më të fundit të shkencës dhe teknologjisë. Ato shërbejnë si qendra për bashkëpunim midis startapeve, akademisë dhe industrisë, duke përshpejtuar komercializimin e inovacionit lokal në skenën globale. Një shembull tjetër i rëndësishëm i mbështetjes sonë për inovacionin është iniciativa "BE për një Agjendë të Gjelbër në Serbi". Që nga fillimi i tij në vitin 2022, programi ka mbështetur zgjerimin e mbi 60 risive të gjelbra në fusha kyçe si dekarbonizimi, ekonomia cirkulare, cilësia e ajrit, biodiversiteti dhe sistemet e qëndrueshme ushqimore.

Duke mobilizuar 204 milionë euro përmes InnovFin (iniciativa e BE-së për biznese inovative dhe projekte kërkimore), ne kemi mbështetur 909 kompani në Maqedoninë e Veriut. Aktualisht po zbatojmë Nismën për Garantimin e Qëndrueshmërisë së NVM-ve në kuadër të Marrëveshjes Kornizë të Investimeve të Ballkanit Perëndimor. Në Maqedoninë e Veriut, ky program pritet të sigurojë gjithsej 60 milionë euro kredi me kushte të favorshme për rreth 1.100 biznese të vogla, duke ruajtur mbi 15.000 vende pune.

Duke shikuar përpara, ne po përgatitemi të lançojmë Instrumentin e Inovacionit dhe Transformimit të Gjelbër për kompanitë në të gjithë Ballkanin Perëndimor. Kjo iniciativë do të kombinojë 170 milionë euro në linja kreditore të favorshme, 17 milionë euro në grante të bazuara në performancë dhe asistencë teknike gjithëpërfshirëse për të përshpejtuar tranzicionin e gjelbër dhe digjital të sektorit privat. Instrumenti do të jetë i hapur për kompanitë që synojnë inovacionin e produktit ose procesit, praktikat e qëndrueshme bujqësore, teknologjitë e parandalimit të ndotjes, si dhe efikasitetin e ujit dhe projektet e trajtimit të ujërave të ndotura. Duke kombinuar stimujt financiarë me mbështetjen e ekspertëve, instrumenti synon të lëshojë investime private, të përmirësojë inovacionin dhe të nxisë ndikimin e matshëm mjedisor.

Duke pasur parasysh efektet gjithnjë e më të dukshme të ndryshimit të klimës, sipas mendimit tuaj, sa e rëndësishme është përshtatja e kapaciteteve ekzistuese dhe të reja të energjisë ndaj ndryshimeve klimatike?

"Në Ballkanin Perëndimor, si dhe në Maqedoninë e Veriut, ndikimet e ndryshimeve klimatike janë tashmë të dukshme. Vendi po përjeton rritje të temperaturave, thatësira dhe përmbytje më të shpeshta, ndotje serioze të ajrit në zonat urbane dhe rritje të stresit të ujit për shkak të infrastrukturës së vjetëruar dhe rezervave të kufizuara. Banka Botërore vlerëson se Ballkanit Perëndimor do t'i duhen të paktën 37 miliardë dollarë gjatë dekadës së ardhshme për të ndërtuar qëndrueshmëri ndaj ndryshimeve klimatike.

Për shkak të infrastrukturës së vjetëruar dhe mirëmbajtjes së dobët, sistemet energjetike në rajon janë gjithashtu shumë të prekshme nga ngjarjet ekstreme të motit. Masat e përshtatjes, të tilla si forcimi i largpërçuesve, ngritja e nënstacioneve dhe sistemet e përmirësimit, janë të nevojshme për të përmirësuar rezistencës. Temperaturat e rritura rrisin kërkesën për energji elektrike për ftohje, tendosin rrjetet dhe rrezikojnë mbingarkesën. Në vende si Maqedonia e Veriut, ku hidrocentralet janë jetike, reshjet e ndryshueshme të shiut dhe thatësira kërcënojnë furnizimin me energji. Për të ruajtur sigurinë energjetike, përshtatja duhet të përfshijë diversifikimin e burimeve të energjisë, përmirësimin e efikasitetit të ujit dhe investimet në rrjetet inteligjente, magazinimin dhe sistemet e decentralizuara për menaxhimin e ndryshueshmërisë së burimeve të ripërtërishme të energjisë.

Si një nga financuesit më të mëdhenj në botë të veprimit klimatik, BEI rriti reagimin e tij, duke hequr gradualisht financimin e karburanteve fosile në vitin 2019 dhe duke siguruar një rekord prej 50,7 miliardë euro në financimin e gjelbër në vitin 2024. Kjo përfshin 4,6 miliardë euro të caktuara për përshtatjen klimatike, tre herë më shumë se shuma në vitin 2021. Këto investime janë thelbësore për ndërtimin e qëndrueshmërisë në qytete, infrastrukturë, sistemet ujore, bujqësi dhe shëndetin publik. Vlerësohet se çdo euro e investuar në përshtatje do të kursejë 5 deri në 7 euro në kostot e ardhshme të dëmit. Veprimi i shpejtë do të rrisë qëndrueshmërinë e shoqërive tona dhe do të zvogëlojë kostot afatgjata të mosveprimit.

Cilat janë tendencat aktuale midis kompanive evropiane kur bëhet fjalë për investimin në efikasitetin energjetik, përdorimin e burimeve të ripërtëritshme të energjisë dhe trajtimin e ndryshimeve klimatike?

"Sipas Raportit të fundit të Investimeve të BEI-t, megjithëse 77 për qind e firmave të BE-së përmendin kostot e energjisë si pengesë për investimet, përmirësimet e efikasitetit energjetik drejtohen kryesisht nga kornizat e politikave kombëtare. Firmat në vendet me politika klimatike më ambicioze dhe të zbatuara mirë kanë dukshëm më shumë gjasa të investojnë në efikasitetin energjetik; dhe të përfitojnë prej saj përmes përfitimit, produktivitetit dhe inovacionit më të madh.

Në vitin 2024, energjia e ripërtërishme siguroi 48 për qind të energjisë elektrike të BE-së, gjë që kontribuoi në një ulje prej 13 për qind të emetimeve në sektorin energjetik. Firmat evropiane po e shfrytëzojnë këtë moment, me eksportet e teknologjive me karbon të ulët deri në 65 për qind që nga viti 2017, duke tejkaluar Shtetet e Bashkuara (22 për qind), por ende duke mbetur prapa Kinës (79 për qind). Megjithatë, hendeku në rritje midis zbutjes dhe investimeve të përshtatjes vazhdon: ndërsa 66 përqind e firmave raportojnë se preken nga moti ekstrem, pak kanë investuar në qëndrueshmëri ose sigurim. Mbeten pengesa, veçanërisht qasja në financa dhe fuqi punëtore të kualifikuar.

Grupi i BEI-së vazhdon të luajë rol kyç në financimin e tranzicionit të gjelbër. Në vitin 2024, mbi 60 për qind e huadhënies së saj mbështeti veprimin klimatik, duke përfshirë dyfishimin e investimeve në rrjetet dhe ndërlidhjet e energjisë, si dhe mbështetjen për teknologjitë revolucionare. Ruajtja e avantazhit konkurrues të Evropës do të varet nga sinjalet e qëndrueshme të politikave, stimujt dhe fondet e synuara, si dhe shpërndarje të përshpejtuar të infrastrukturës.

Ku është Maqedonia e Veriut në krahasim me vendet e BE-së dhe çfarë hapash duhet të ndërmarrë për të ecur përpara?

- Rreziqet klimatike nuk janë më teorike, ato tashmë prekin bizneset në të gjithë rajonin. Sipas Anketës së Investimeve të BEI-t, ndërsa 10 për qind e NVM-ve në Ballkanin Perëndimor raportojnë humbje nga fatkeqësitë natyrore, investimet e gjelbra mbeten të kufizuara. Barrierat kryesore përfshijnë perceptimet e përfitimit të ulët, qasjen e kufizuar në financa dhe praktikat e pazhvilluara të qeverisjes së gjelbër.

Vendosja e ardhshme e Mekanizmit të BE-së për Rregullimin e Kufirit të Karbonit (CBAM) në vitin 2026 duhet të riformësojë rrugën e dekarbonizimit të Maqedonisë së Veriut. Rreth 20 për qind e eksporteve të vendit në BE (veçanërisht në sektorët me intensitet të lartë karboni si çeliku, alumini dhe çimentoja) do të bien nën CBAM. Pa çmimet e brendshme të karbonit, industritë e aluminit dhe çelikut mund të pësojnë një rënie të prodhimit me pothuajse dy për qind, duke vënë në rrezik 1.500 vende pune (Banka Botërore). Si përgjigje, Maqedonia e Veriut miratoi legjislacionin e ri për klimën që në vitin 2022 për t'i hapur rrugën transformimit industrial.

Institucionet financiare si BEI janë thelbësore për të mundësuar këtë tranzicion përmes mbështetjes financiare dhe teknike. Përmes programit të saj të Sistemeve Financiare të Gjelbërimit, BEI po bashkëpunon globalisht me Bankën Popullore të Maqedonisë së Veriut për të forcuar rregullimin e rrezikut klimatik dhe kapacitetin mbikëqyrës. Katër nga gjashtë bankat më të mëdha të vendit tashmë i janë bashkuar nismës, duke i ndihmuar ata të vlerësojnë më mirë ekspozimin ndaj ndryshimeve klimatike dhe t'i drejtojnë kompanitë drejt praktikave të qëndrueshme, gjithashtu në lidhje me CBAM.

Për të mbështetur më tej bizneset e vogla, së bashku me Odën Ekonomike dhe Delegacionin e BE-së, po përgatitemi të nisim një Udhëzues për Dekarbonizimin. Ky mjet digjital për kompanitë synon të rrisë ndërgjegjësimin dhe të ndërtojë kapacitete të gjelbra investimi. Platforma do të ofrojë udhëzime praktike për kontabilitetin e karbonit dhe efikasitetin energjetik, duke ndihmuar firmat të jenë në përputhje me standardet e BE-së dhe të ruajnë qasjen në zinxhirët evropianë të vlerës.

Dhe së fundi, me alokimin e plotë të linjës sonë të shtatë të BEI-së për Kredinë e Gjelbër për NVM-të në muajt e ardhshëm, ne shpresojmë të jemi në gjendje të vazhdojmë këtë bashkëpunim afatgjatë me Qeverinë, Bankën për Zhvillim të Maqedonisë së Veriut dhe partnerët tanë të bankave tregtare – në dobi të kompanive dhe vendeve të punës në Maqedoni.

Biljana Anastasova-Kostiq

Banka evropiane e investimeve (BEI)