Shkup, 30 gusht 2025 (MIA) - Tragjedia personale e revolucionarit maqedonas, “çetnikut” dhe “vojvodës” Aleksandar Turunxhev, i cili iu dorëzua autoriteteve turke për 150 monedha ari nga bashkatdhetari i tij dhe u var në At-Pazar në Manastir më 30 gusht 1905, përveçse simbol i asaj që shpesh jehon në historinë maqedonase - tradhtia, është shumë më tepër një hero kombëtar dhe një simbol i luftës për liri të popullit maqedonas. Ekzekutimi i Turunxhev u bë para dëshmitarëve të shumtë, përfshirë gruan e tij dhe dy fëmijët e tyre të mitur, një vajzë dhe një djalë, të cilët u detyruan të shihnin në heshtje frymën e fundit të babait të tyre.

Ai ishte një revolucionar maqedonas. Anëtar i Organizatës Revolucionare Maqedonase. “Vojvodë” i Follorinës. Ai karakterizohej nga një guxim dhe vendosmëri e madhe në betejat me ushtrinë turke, të cilat në momente të caktuara, siç thonë historianët, u shndërruan në çmenduri. Autoritetet turke i dinin këto cilësi të tij dhe gjithmonë i kishin frikë veprimet e tij. Ai ishte mbrojtësi i popullit maqedonas nga përdhunuesit, grabitësit, shtypësit dhe u ballafaqua me trimëri me mizoritë më të mëdha me grekët dhe bandat andardiane. Përveç luftës kundër autoriteteve osmane, Turunxhev ishte një luftëtar i madh kundër propagandës greke, serbe dhe bullgare në Maqedoni, veçanërisht në periudhën pas Kryengritjes së Ilindenit.

- Ai lindi në fshatin Ekshi Su, Follorinë, (Gorno Vrbeni) Perandoria Osmane, sot Republika e Greqisë. Ai u bashkua me radhët e Organizatës Sekrete Revolucionare Maqedonase-Odrine (TMORO) në një moshë shumë të re, fillimisht si çetnik dhe më vonë si vojvodë. Para krijimit të Organizatës, ai veproi si ajdutin, dhe pasi u bashkua me TMORO-n, ai ishte anëtar i komitetit revolucionar në Kostandinopojë, dhe më pas veproi si anëtar i një grupi terrorist. Në vitin 1902, ai ishte çetnik nën udhëheqjen e Dukës Georgi Papancev dhe veproi në Lerin. Në vitin 1903, ai u emërua Dukë në Follorinë.[1], thotë MIA, M.A. Ilija Vasileski, një historian-udhërrëfyes në Muzeun Kombëtar të Luftës Maqedonase për Pavarësi-Shkup. Turundzev, thekson historiani Vasileski, ishte një pjesëmarrës aktiv në Kryengritjen e Ilindenit (1903) në Lerin dhe nën udhëheqjen e dukëve Mihail Çekov dhe Georgi Pop Hristov, ai mori pjesë në një numër të madh betejash me ushtrinë osmane.

Turunxhev, thekson historiani Vasileski, ishte pjesëmarrës aktiv në Kryengritjen e Ilindenit (1903) në rajonin e Follorinës.

Historiani Gjorgi Çekutkov nga Manastiri thekson për MIA-n se në të kaluarën ai u përpoq ta hulumtonte pak më shumë veprën e Turunxhevit. Ai thekson se ai ishte një revolucionar maqedonas që jetoi vetëm 33 vjet, dhe 16 prej tyre ia kushtoi kauzës çlirimtare maqedonase. Ai beson se ka pak të dhëna historiografike të njohura për të, por edhe vepra historike, pavarësisht madhështisë së tij si “vojvodë”, i cili jo vetëm që u përball me ushtrinë turke, por edhe udhëhoqi një luftë të palëkundur kundër propagandës greke, si dhe propagandës serbe dhe bullgare, veçanërisht pas Kryengritjes së Ilindenit.

Ai mbrojti popullin maqedonase nga sulmet e shtypësve turq. Ai ishte i përfshirë në fazat e hershme të organizimit të rrjetit revolucionar. Ai ishte një nga revolucionarët më të shquar në rrethin e Manastirit. Turunxhev udhëtoi pa u lodhur nëpër fshatrat e Kosturit, Manastirit, Follorinës dhe deri në Prespë të Vogël, duke kryer stërvitje dhe duke blerë municione, duke formuar rrjetin revolucionar maqedonas në këtë rajon. Ai karakterizohej nga guximi dhe vendosmëria e madhe në betejat me ushtrinë turke, të cilat në momente të caktuara shndërroheshin në çmenduri. Autoritetet turke i njihnin këto cilësi të tij dhe gjithmonë kishin frikë nga veprimet e tij. Ai ishte mbrojtësi i popullit maqedonas nga përdhunuesit, grabitësit dhe shtypësit dhe veproi shumë mizorisht me grekët dhe bandat andardiste”, thotë Çekutkov. 

Sipas tij, në vorbullën e Kryengritjes së Ilindenit ai tregoi një luftë fanatike dhe sakrifikuese. Ai mori pjesë në sulmet ndaj stacionit hekurudhor në Follorinë dhe kreu veprime sabotimi në Vërbenin e Epërm.

Pas përfundimit tragjik të kryengritjes, ai mbeti në brendësi të Maqedonisë së robëruar. Edhe pse u shpall amnisti për komitetet që do të hiqnin dorë nga lufta e mëtejshme, ai, thotë Çekutkov, nuk i hodhi armët. Përkundrazi, me vojvodën Dame Gruev, punoi për restaurimin e qarkorit revolucionar të Manastirit. Pas dështimit të kryengritjes, ai mbeti në rrethin e tij të lindjes dhe ndihmoi në rimëkëmbjen e qarkorit revolucionar në qarkorin revolucionar të Manastirit. Ai u zgjodh anëtar i Kryegjyshatës së të Follorinës.

Me shtypjen e kryengritjes së Ilindenit, situata në Maqedoninë e Ilindenit, dhe veçanërisht në qarkorin revolucionar të Manastirit, u bë shumë e vështirë. Masat e marra nga qeveria osmane, prania në rritje e grupeve të armatosura nga vendet fqinje, por edhe grupet e sovjetikëve, të cilat, mbi të gjitha, kishin për qëllim paralizimin e aktiviteteve të organizatës, shkaktuan dëme të mëdha në lëvizjen revolucionare. Kjo periudhë e lëvizjes nacionalçlirimtare maqedonase u shënua edhe nga persekutime të intensifikuara dhe përplasje të ashpra me faktorin ushtarak osman, në të cilat humbën jetën komandantë (vojvoda) dhe udhëheqës të shquar të organizatës si Hristo Uzunov, Nikola Karev, Gjorgji Sugarev, Dame Gruev, Pando Kljashev etj., gjë që e përkeqësoi më tej situatën dhe e thelloi krizën në organizatë.

Pas dështimit të Kryengritjes së Ilindenit, fati i Turunxhevit ndryshoi në vitin 1904, kur ai u tradhtua nga spiuni Mitre Ginkov në fshatin Ajtos. Autoritetet osmane e arrestuan dhe e çuan në burgun hetues në Manastir. Atje iu nënshtrua torturave brutale dhe u mbajt për më shumë se një vit. Ndërsa ishte i burgosur, ai u përpoq të kryente vetëvrasje duke u hedhur nga dritarja e burgut, por dështoi. 

Pas një paraburgimi të gjatë, ai u dënua me vdekje nga gjykata osmane në Manastir. Dënimi ishte një ekzekutim publik - varje në At-Pazar, Manastir më 30 gusht të vitit 1905. Varri i tij ndodhet në kishën "Shën e Diela" në Manastir.

Në Muzeun e Luftës Maqedonase, vizitorët kanë mundësinë të përballen me një nga skenat më prekëse nga historia revolucionare maqedonase - varjen e vojvodës së Follorinës, Aleksandar Turunxhev, në At-Pazar të Manastirit, një ngjarje tragjike që bëri jehonë të fortë në publik në fillim të shekullit të 20-të. Figura me dyllë, e punuar me saktësi të jashtëzakonshme, kap momentin fatal të ekzekutimit, të kryer nga autoritetet osmane më 30 gusht 1905. Varja u krye publikisht, si një akt frikësimi, para dëshmitarëve të shumtë, përfshirë gruan e tij dhe dy fëmijët e tyre të mitur, një vajzë dhe një djalë, të cilët u detyruan të shikonin në heshtje babanë e tyre duke dhënë frymën e fundit, thotë historiani Vasileski.

Ai shton se skenografia në Muze rindërton atmosferën e At-pazarit në Manastir në atë kohë, me detaje historike, veshje dhe elementë arkitektonikë. Ekzekutimi i Turunxhev, i përjetësuar në ekspozitën e muzeut, ishte rezultat i tradhtisë së Mitre Ginkov, i cili, sipas informacioneve, e tradhtoi atë për 150 monedha ari.

Historiani Çekutkov nga Manastiri thotë se autoritetet greke dërguan Mitre Ginkovin me origjinë greke që të miqësohej me Turunxhevin dhe t'i ofronte shtëpinë e tij si strehë.

Turunxhev u dënua me vdekje me varje publike në At-pazar më 29 gusht (19 gusht, stili i vjetër) 1905 dhe u ekzekutua më 30 gusht.

“Ekzekutimi i Turundxhevit ishte qëllimisht publik me qëllim që të trembte popullsinë. Me pranga dhe zinxhirë në duar dhe këmbë, ai u ekspozua fillimisht në sheshin e Manastirit. Kortezhi filloi nga Kulla e Sahatit pranë Bezistenit, lumit Dragor dhe deri në At-pazar. Turundzhev u vendos në një karrocë të tërhequr nga kuaj dhe një karrocë varrimi ecte përpara, duke dhënë lajmin se ai do të ekzekutohej. Mbi 3,000 banorë të Manastirit iu bashkuan kortezhit, shumica prej tyre duke qarë. Ndërsa kortezhi kalonte, të krishterët mbyllën dyqanet e tyre dhe iu bashkangjitën. Turma u ndal në At-pazar. Një litar për varje, një trekëmbësh u ngrit në shesh! Një dervish filloi të lexonte vendimin. Pranë tij, një prift i hutuar e pyeti për fjalët e tij të fundit, Turundxhev? Ai u ngjit në një shportë, kapi litarin, ngriti me krenari sytë drejt qiellit dhe thirri: "Maqedonia do të jetë e lirë!". Edhe në momentet e fundit të ekzekutimit të tij, ai nuk donte të varej nga autoritetet turke, por u ngjit vetë në trekëmbësh, e vuri litarin rreth qafës dhe, pasi bërtiti, vari veten”, shkroi Chekutkov në broshurë.

Në fotografinë që është ruajtur nga varja e Turunxhevit, shihet se një kordon ushtarësh të armatosur qëndronte midis qytetarëve dhe dukës.

“Në pasditen e së njëjtës ditë, disa mijëra qytetarë ndoqën arkivolin, i cili ishte i mbuluar me kurora, deri në kishën "Shën e Diela” ku trupi u varros në një varr menjëherë pas altarit. Djali i tij Blagoj mbeti jetim në moshën një vjeç e gjysmë dhe nuk e mbajti mend kurrë fytyrën e babait të tij”, thotë Çekutkov.

Nga pikëllimi, populli këndoi këngën "Fat i zi për Aleksandro Turundxhevin", që këndohet edhe më sot.

Në Manastir, sot në "Qendrën Veterinare", në afërsi të At-pazarit, në vendin ku 120 vjet më parë humbi jetën vojvoda Turunxhev, pothuajse...

Në Manastir, sot në "Qendrën Veterinare", në afërsi të At-pazarit, në vendin ku u var vojvoda Turunxhev, 120 vjet më parë, do të promovohet monumenti i ngritur së fundmi, duke shënuar 120 vjet nga vdekja e tij.

Sllavica Stefanovska

Foto: Frosina Naskoviq

I.K Muzeu i Luftës maqedonase për pavarësi-Shkup

[1] Enciklopedia VMRO 1893-1934, kryeredaktor prof. dr. Nikolla Zhezhov, redaktorë prof. dr. Mirjana Ninçovska, dr Teon Xhingo, f. 315, Matica, Shkup, 2015

[1] Enciklopedia VMRO 1893-1934, kryeredaktor prof. dr. Nikolla Zhezhov, redaktorë prof. dr. Mirjana Ninçovska, dr. Teon Xhingo, f. 315, Matica, Shkup, 2015