Shkup, 27 tetor 2024 (MIA)  - Diçka më shumë se 1 500 denarë ose 24,6 euro shteti shpenzon për kokë banori për jurisprudencë, gjë që është shumë nën mesataren evropiane prej 74,9 euro. Por, shikuar si përqindje nga PBB, buxheti gjyqësor është dukshëm nën mesataren evropiane. Shteti ndan 0,39 për qind të PBB për gjyqësorin, derisa mesatarja evropianе është 0,28. Pjesa më e madhe e mjeteve - 78,1 për qind shkon për gjyqësorin, 20,9 për qind për prokuroritë dhe vetëm 1 për qind për ndihmë juridike. 

Edhe pse numri i gjykatësve në vend është në rënie të vazhdueshme dhe në dhjetë vitet e fundit është zvogëluar për rreth një të tretën, me 22,3 gjykatës në 100 mijë banorë vendi është pak mbi mesataren evropiane prej 21,9 gjykatësve në 100 mijë banorë. Ndonëse 62 për qind e gjykatësve janë gra, megjithatë, numri i grave kryetare të gjykatave është më i vogël – 41 për qind, përballë burrave të cilët janë kryetarë të gjykatave – 59 për qind.

Gjykatësit dhe prokurorët kanë paga më të ulëta në rajon. Nëse në fillim të karierës, paga brito e gjykatësve është dyfish më e vogëë se mesatarja evropiane, në fund të karrierës diferenca vetëm rritet dhe është thuajse katër herë më e madhe.

Buxheti për TIK në gjyqësorin në vend shënon rritje dhe shikuar si përqindje nga buxheti i përgjithshëm i jurisprudencës, shënon rritje nga 1 për qind në periudhën 2014-18, në 2,6 për qind në periudhën e viteve 2018-22 година. Ndonëse ndihma juridike buxhetore për kokë banori në vend është rritur nga 0,16 euro në 2020 në 0,3 euro në 2022, mbetet një nga më të ultat në Evropë.

Këtë e tregon Raporti më i ri për efikasitet dhe cilësi të drejtësisë në Evropë të Komisionit Evropian për efikasitet dhe drejtësi të Këshillit të Evropës (SEREJ) që përmban të dhëna për 2022. Raport i identifikon trendet kryesore në sistemet gjyqësore në 44 vende evropiane dhe dy vende vëzhguese – Izrael dhe Maroko. 

Nga rajoni, për gjyqësor më së shumti ndan Mali i Zi - 60,5, ndërsa më së paku Shqipëri - 15,8 euro për kokë banori 

Në grupin A – vendet me PBB për kokë banori prej 10 mijë euro, ku gjendet edhe vendi ynë, më së shumti për kokë banori ndan Mali i Zi – 60,5 euro ose 0,76 për qind të PBB. Më pas vijon Serbia me 48,1 euro për kokë banori ose 0,54 për qind të PBB. Bosnja e Hercegovina ndan 43,6 euro për kokë banori ose 0,64 për qind të PBB.  Më pak se ne ndan Shqipëria – 15,8 euro për kokë banori ose 0,29 për qind të PBB.

Nga vendet që janë në grupin B me PBB për kokë banori ndërmjet 10 dhe 20 mijë euro më shumë se ne ndajnë Bullgaria – 73 euro për kokë banori ose 0,55 për qind të PBB, Kroacia – 65 euro për kokë banori ose 0,38 për qind të PBB dhe Greqi – 50,5 euro për kokë banori ose 0,26 për qind të PBB. Nga ky grup vetëm Turqia ndan më pak se ne – 15,6 euro për kokë banori ose 0,15 për qind të PBB.

 

 

Në grupin C – vende me PBB për kokë banori ndërmjet 20 dhe 40 mijë euro të gjithë ndajnë më shumë se ne ndërmjet 50 dhe 150 euro për kokë banori, derisa krahasuar me përqindje nga PBB asnjë vend nuk ndan më shumë se ne dhe lëvizin ndërmjet 0,21 dhe 0,38 për qind të PBB. Në grup grup është Sllovenia me 107,1 euro për kokë banori ose 0,38 për qind të PBB, Italia me 100,6 euro për kokë banori ose 0,31 për qind të PBB dhe Franca me 77,2 euro për kokë banori ose 0,20 për qind të PBB. 

Në grupin D – vende me PBB për kokë banori mbi 40 mijë euro vendet ndajnë ndërmjet 80 dhe 250 euro për kokë banori ose nga 0,09 deri 0,30 për qind të PBB. Në këtë grup janë Zvicra me nga 245,6 euro për kokë banori ose 0,28 për qind të PBB, Luksemburgu me nga 194 euro për kokë banori ose 0,16 për qind të PBB, Austria me 141 euro për kokë banori ose 0,29 për qind të PBB, Gjermania me 136,1 euro për kokë banori ose 0,30 për qind të PBB dhe Danimarka me 96,7 euro për kokë banori ose 0,15 për qind të PBB. 

Në përgjithsëi më shumë se dy të tretat e buxhetit të jurisprudencës shkon për paga, diçka më pak se 10 për qind për ndërtesat gjyqësore, thuajse 6 për qind për kompjuterizim, ndërsa vetëm 0,6 për trajnime dhe edukim. Në krahasim me raportin paraprak, rritje më të madhe prej 54 për qind ka në buxhetin për trajnime dhe edukim dhe kompjuterizim 24 për qind. Buxheti për paga ka rritje prej 10 për qind, derisa investimi në ndërtesa dhe hapësira të reja ka ulje prej 40 për qind. 

Për dhjetë vjet numri i gjykatësve është ulur për një të tretën, por ende është mbi mesataren evropiane 

Numri i profesional i gjykatësve në vend është ulur për një të tretën në dhjetë vite nga 32,4 gjykatës në 100 000 banorë në vitin 2012, në 22,3 gjykatës në vitin 2022. Ndërkohë mesatarja evropianе është konstante në 17,6 gjykatës në 100 000 banorë. Në përgjithësi vendet e Evropës Lindore janë mbi mesatareb evropiane, derisa ato të Evropës Perëndimore nën mesataren evropiane të gjykatësve në 100 mijë banorë. Si rrjedhojë,  Anglia dhe Uellsi kanë nga tre gjykatës në 100 mijë banorë, Franca dhe Spanja nga 11, Italia 12, derisa Gjermania 24,7 gjykatës në 100 mijë banorë. 

Nga vendet në rajon vetëm Shqipëria ka më pak gjykatës se ne, nga 11,4 në 100 mijë banorë, më pas vijojnë Bosnja e Hercegovina me 29, Bullgaria me 33,9, Greqia me 37, Serbia me 39,1 dhe Kroacia dhe Mali i Zi me nga 42,4 gjykatës në 100 mijë banorë. 

Vendet me më shumë gjykatës profesional, gjithashtu, kanë edhe më shumë administratë gjyqësore. Raporti mesatar evropian është rreth 4 të punësuar në administratën gjyqësore në 1 gjykatës, derisa te ne kjo arrin 5 në 1 gjykatës. 

Me 8,5 prokurorë publikë në 100 mijë banorë ne jemi larg nën mesataren evropian prej 12,2. Më së shumti prokurorë kanë Bullgaria, Lituania dhe Moldavia – mbi 23, derisa më së paku Franca dhe Irlanda nën 3 prokurorë publikë në 100 mijë banorë. 

Në një prokuror publik në vend ka 2,3 të punësuar joprokurorë publikë, që nga ana tjetër, është nën mesataren evropiane, ku në një prokuror publik ka 1,5 të punësuar joprokurorë publik. 

Gjykatësit dhe prokurorët në vend kanë pasur më shumë trajnime në raport me mesataren evropiane. Gjykatësveте në vend në mesatare kanë ndjekur nga 3,4 trajnime, përballë mesatares evropiane prej 1,9 trajnime, derisa prokurorët publikë kanë pasur 4,1 trajnime, përballë mesatares evropiane prej 1,3 trajnime për prokuror publik. 

Numri i avokatëve Numri на адвокати е зголемен од 121,1 адвокат на 100 000 banorë во 2012, на 153,5 адвокати во 2022 година и е во рамки на evropian mesatarja од 155,5 адвокати на 100 000 banorë. 

Gjykatësit dhe prokurorët me paga më të ulëta në rajon dhe larg nën mesataren evropiane

Gjykatësit në vend në fillim të karrierës kanë raportin në 2,1 pagë përballë pagës mesatare kombëtare. Derisa kjo është e njëjtë me mesataren evropiane, në fund të karrierës mesatarja evropiane e pagës së gjykatësve është  4,3 herë mbi pagë mesataren kombëtare, derisa te ne ky raport është 2,9 herë. 

Pagа bruto e gjykatësve në fillim të karrierës arrin 19 171 euro, që është shumë nën mesataren evropiane prej 46 812 euro. Kjo diferencë vetëm rritet me vitet e stazhit, kështu që në fund të karrierës te ne gjykatësit fitojnë në mesatare nga 27 023 euro, derisa mesatarja evropianе është thuajse katër herë më e madhe – 100 367 euro.

Nga vendet në rajon gjykatësit në Mal të Zi në fillim të karrierës fitojnë 19 557 euro, në Serbi 20 967 euro, Shqipëri - 25 304 euro, Kroaci – 27 754 euro, BeH – 29 224, Bullgaria – 30 085 dhe Greqi – 31 710 euro. 

Në fund të karrierës pagat e gjykatësve në Shqipëri arrijnë në 32 420 euro, Mal të Zi – 32 864, Serbi – 49 741, Bullgari – 53 144, BeH – 55 907, Kroaci – 57 558 dhe Greqi – 96 037 euro.  

 

Prokurorët publikë në vend me 1,9 herë mbi pagën mesatare kombëtare në fillim të karrierës kanë diçka mbi mesataren evropiane prej 1,7. Por, kjo përparësi fillestare nuk është e nevojshme, kështu që në fund të karrierës kanë 2,7 herë mbi pagën mesatare kombëtare, që nga ana tjetër është nën mesataren evropiane prej 3,2 herë. 

Prokurorët në fillim të karrierës kanë pagë bruto prej 18 014 euro, që është nën mesataren evropiane prej 42 249 euro. Në fund të karrierës prokurorët maqedonas fitojnë mesatarisht nga 25 461 euro, që është nën mesataren evropiane prej 70 090 euro.

Nga vendet në rajon prokurorët publikë në Mal të Zi në fillim të karrierës kanë pagë prej 18 310 euro, Serbi – 18 368, Shqipëri – 23 507, Kroaci – 27 754, BeH – 29 266, Bullgari – 30 085 dhe Greqi 31 710 euro. 

Në fund të karrierës pagat e prokurorëve publikë arrijnë në 31 673 euro në Shqipëri, 32 650 – Mal të Zi, Serbi – 34 595, Bullgari – 53 144 euro, BeH – 55 611, Kroaci – 57 558 dhe Greqi – 87 247 euro. 

Buxheti për Teknologji Informatike dhe Komunikuese (TIK) në gjyqësor shënon rritje

Në mesatare buxheti i dedikuar për TIK teknologji shënon rritje në të gjitha vendet, përveçse në dy ku ka shënuar rënie. Shikuar si përqindje nga buxhet i përgjithshëm i jurisprudencës, atëherë buxheti për TIK teknologjitë është rritur në 22 vende, ndërsa është ulur në tetë. 

Buxheti për TIK në gjyqësorin në vend për kokë banori në mesatare në periudhën ndërmjet viteve 2018 dhe 2022 arrin 0,54 euro, që është rritje e konsiderueshme krahasuar me periudhën e viteve 2014-18 kur arrin 0,15 euro. Njëherësh, shikuar si përqindje nga buxheti i përgjithshëm i jurisprudencës, shënon rritje prej 1 për qind në periudhën e viteve 2014-18, në 2,6 për qind në periudhën e viteve 2018-22. 

Nga vendet në rajon më shumë për TIK teknologjitë ndajnë autoritetet gjyqësore në Kroaci – 2,21 euro për kokë banori, Mal të Zi – 0,79 euro, Serbi – 0,62 euro, derisa më pak Bosnja e Hercegovina – 0,52 euro për kokë banori dhe Bullgaria – 0,32 euro. Shqipëria, madje ka edhe ulje të buxhetit për TIK nga 0,10 euro për kokë banori në periudhën e viteve 2014-18 në 0,08 euro në periudhën e viteve 2018-22.

Danimarka ndan 8,6 për qind nga buxheti gjyqësor për TIK teknologjitë ose 4,08 euro për kokë banori. Finlanda – 8,3 për qind ose 5,39 euro, derisa Holanda – 10,2 për qind ose 6,80 euro.  

Raporti në pjesën e TIK për vend, tregon se indeksi i sistemimit të TIK në vend është 3,3, që është nën mesataren evropiane prej 4,16. Kategoria më e fuqishme TIK është „menaxhment i rasteve“, dhe është 56% më e lartë se indeksi i përgjithshëm, që sugjeron në digjitalizimin aktual të regjistrit kryesor të rasteve. Përmbaruesit kanë softuer elektronik për menaxhimin e lëndëve dhe janë të lidhura me regjistrin vendor dhe bazën e të dhënave. Në përgatitjen e strategjisë së re TIK, derisa strategjia 2019-2024 nuk është e finalizuar.

Efikasitet dhe cilësi të sistemit gjyqësor 

Raporti i SEREJ në pjesën për efikasitet dhe cilësi, vlerëson se në Maqedoninë e Veriut, numri i lartë i gjykatësve në pension në vitin 2022, është shkaktuar nga mosha e re e domosdoshme për pensionim, me siguri ka sjellë deri te numri i zvogëluar i lëndëve të zgjidhura dhe, si rrjedhojë, kohë të rritur për zgjidhjen e tyre. 

Në përgjithësi, gjykatat janë më efikase në fushën penale dhe në shkallën e tretë. Ndaras, gjykata e shkallës së tretë duket se është joefikase, derisa koha për zgjidhjen është më e lartë në shkallën e parë në lëndët gjyqësore civile dhe administrative. Ulje më të konsiderueshme të kohës së zgjidhjes ka në lëndët administrative në gjykatën më të lartë.

Në raportin për efikasitet vlerësohen dy indikatorë. I pari CR fitohet me pjesëtimin e numrit të lëndëve të pazgjidhura me numrin e rasteve të ardhura në një periudhë të caktuar, të shprehur në përqindje. Kjo tregon se gjykata, ose sistemi gjyqësor përballet me fluksin e lëndëve dhe mundëson krahasim ndërmjet sistemeve pa marrë parasysh dallimet e tyre dhe karakteristikat individuale. Nëse CR është mbi 100% atëherë gjykata zgjidhë më shumë lëndë nga ato të sapopranuara dhe ulet numri i atyre që kanë ngecur. Në të kundërtën, në CR është nën 100% atëherë gjykata zgjidhë më pak lëndë nga ato të sapopranuara, me çka krijohet ngecje. 

Indikatori i dytë DT është koha në teorinë e nevojshme që një lëndë të zgjidhet me ritëm momental të punës së gjykatave. Përllogaritet duke pjesëtuar numrin e lëndëve të pazgjidhura me numrin e rasteve të zgjidhura  në një afat të caktuar, atëherë duke shumëzuar me 365 për të shprehur rezultatin në ditë. Nëse DR është mbi 365 ditë kjo sugjeron se ka më shumë raste në pritje sesa të zgjidhura, derisa DT  nën 365 ditë tregon të kundërtën.

Në teori koha për zgjidhjen e një rasti (DT) në instancën e parë në gjykatat administrative është 312 ditë, në, në ato penale – 159 ditë dhe në atë administrativ – 303 ditë. Në gjykatat e shkallës së dytë për konteste qytetare DT  është 166 ditë, në atë penaë 129 dhe në atë administrativ – 92 ditë. Në shkallën më të lartë, të tretë, DT për rastet e natyrës qytetare është 217 ditë, të fushës penale 39 dhe në atë administrative 26 ditë.

Rastet gjyqësore qytetare dhe tregtare në gjykatat themelore në vitin 2022 për Maqedoninë e Veriut, së bashku me Shqipërinë dhe Malin e Zi hyjnë në kategorinë e vendeve që krijojnë lëndë të ngecura. Norma e CR është nën 90%. Bosnja e Hercegovina, Greqia dhe Malta janë në grupin e vendeve normë brengosëse të ulët të CR. Është i njëjtë edhe rasti me lëndët penale në shkallën e parë, ku vendi së bashku me Shqipërinë, Azerbajxhanin dhe Greqinë është në kategorinë e vendeve që krijojnë lëndë të ngecura. 

Buxheti i dedikuar për sistemin gjyqësor në shumicën e vendeve evropiane mbetet i ulët krahasuar me sektorët tjerë publikë

Raporti tregon se pjesë e buxhetit të dedikuar për drejtësinë në shumicën e vendeve evropiane mbetet i ulët në krahasim me sektorët tjerë publikë, gjë që paraqet rreth 0,31% të PBB-së. Në mesatar, çdo vend shpenzon 85,4 euro për kokë banori në sistemin e vet gjyqësor (7,31 euro më shumë sesa në vitin 2020). Vendet më të pasur në përgjithësi ndajnë buxhet më të lartë për sistemin gjyqësor, ndonjëherë duke tejkaluar 200 euro për kokë banori, derisa vendet më pak të pasura përkushtojnë përqindje më të madhe të PBB-së së tyre në drejtësi, që reflekton përpjekjen më të madhe në raport me resurset e tyre ekonomike. 

Në mesatare, 2/3 e buxhetit të sistemeve gjyqësore të shteteve shpenzohet në gjykatat, 25% në prokuroritë publike, ndërsa pjesa e mbetur në ndihmë juridike  (11%). Përkundër rritjes prej 11,74% dhe 18,75% në buxhetet e gjykatave dhe prokuroritë publike në mënyrë përkatëse, ka rënie të konsiderueshme prej 16% në shpenzimet për ndihmë juridike në vitin 2020. Vendet më të pasura (me PBB për kokë banore mbi 20.000 euro) në përgjithësi investojnë më shumë në ndihmë juridike, me mesatarisht 24% të buxhetit gjyqësor të dedikuar për ndihmë juridike, krahasuar me vetëm 3% më pak te vendet më pak të pasur. 

Gjithsej 44 vende-anëtare ofrojnë qasje onlajn falas deri te tekstet juridike, praktika gjyqësore nga gjykatat më të larta dhe informacione të ndryshme për sistemin gjyqësor përmes ueb-faqeve të gjykatave të tyre. Vetëm te tri vende-anëtare qasje në gjykatë është falas. Megjithatë, ndihma juridike është e arritshme në të 46 vendet-pjesëmarrëse, ndonëse kushtet për marrjen e saj ndryshojnë. Në disa vende, kategori specifike të njerëzve siç janë viktimat e dhunës në familje ose dhunës seksuale, imigrantë ose azilkërkues në mënyrë automatike kanë dobi nga kjo ndihmë. 

Trendi i uljes së numrit të gjykatave në Evropë ishte vërtetuar në vitin 2022. Në të njëjtën kohë, ekzistimi i mekanizmave alternativë për zgjidhjen e kontesteve – ndërmjetësim gjyqësor ekziston në të gjitha vendet-anëtare – si dhe zgjidhjet digjitale, gjithnjë e më shumë shihet si mjet për përmirësimin e qasjes drejt drejtësisë.

Raporti i SEREJ në pjesën e efikasitetit të sistemeve gjyqësore tregon se ato kanë përmirësim të konsiderueshëm në vitin 2022 në krahasim me vitin 2020. Derisa në teorinë koha e nevojshme për procedimin e rasteve është ulur tërësisht në krahasim me vitin 2020, situata dallon në varësi të llojit të rastit (civil, penal, administrativ) dhe shkallën e kompetencës (e parë, e dytë, e tretë). Për shembull, derisa lëndët penale shënojnë zvogëlimin e kohës së procedimit në shkallën e parë, rastet civile dhe afariste ende nuk janë kthyer në nivelet e tyre para pandemisë, me rritjen e kohës së përpunimit në shkallën e parë dhe të dytë. Gjykatat e shkallës së tretë ishin më efikaset për të gjitha llojet e lëndëve. Ndërmjetësimi i lidhur me gjykatën mbetet i shfrytëzuar pamjaftueshëm në 25% të shteteve që sigurojnë të dhëna.

Investimet në TIK janë të përhershme dhe thuajse të gjitha shtetet e kanë rritur buxhetin mesatar për TIK për kokë banori. Kjo e tregon rëndësinë e rritur të TIK për sistemin gjyqësor.  Nga cikli i fundit dhe pas Kovidit, shumë shtete dhe entitete arritën përparim të konsiderueshëm në vendosjen e seancave gjyqësore në distancë në gjykatat dhe në 33 shtete kjo është e mundshme në materien penale. Përveç kësaj, gjatë këtoj cikli të evaluimit u shfaqën vegla të reja novatore për t’u ndihmuar gjykatësvet, që e sinjalizon fillimin e zhvillimeve të rëndësishme që do të jenë të dukshme gjatë ciklit të radhës të vlerësimit, tregon Raport i SEREJ.

Ky raport i dhjetë i evaluimit nga formimi i SEREJ-it në vitin 2002, i pari që e matë ndikimin e pandemisë së Kovid-it mbi sistemet gjyqësore, u ofron kreatorëve të politikave dhe profesionistëve praktikën gjyqësore vegël praktike dhe të detajuar për të kuptuar më mirë funksionimin e drejtësisë në Evropë për përmirësimin e efikasitetit dhe cilësisë së saj.

Aleksandra Atanasov

Foto: Arkivi i MIA-s